Tradycje Wigilii Bożego Narodzenia w Polsce decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego zostały wpisane na Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego. W działania aktywnie włączyło się Muzeum Etnograficzne w Toruniu.

Religia, kultura, społeczność

– Wigilia jest niesamowitym dniem w kulturowym pejzażu Polski, bardzo niecodziennym, łączącym ponad podziałami – mówi dr Hubert Czachowski, dyrektor Muzeum Etnograficznego w Toruniu. – Niezwykle istotna jest nie tylko religijna, ale także kulturowa i społeczna funkcja Wigilii. Wypełnia ją wiele zwyczajów, które praktykują ogromne rzesze Polaków niezależnie od wyznania i stosunku do religii. Odnajdują się w tym tyglu także osoby innych wyznań.

Muzeum od wielu lat prowadzi liczne działania edukacyjne, wystawiennicze oraz przygotowuje publikacje na temat Bożego Narodzenia i Wigilii. – W związku z tym zostaliśmy poproszeni o to, by jako eksperci wziąć udział w opracowywaniu wniosku dotyczącego włączenia tradycji wigilijnych na Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego – zaznacza dyrektor. – Początki naszych działań to wystawa „Wigilia. Czas oczekiwania, czas magii”, po niej kolejna ekspozycja i publikacja: „Przewodnik po Bożym Narodzeniu”, a także związana z tematem kolędników w Polsce wystawa oraz książka „Akwizytorzy szczęścia”.

 

Żywe zwyczaje

– Razem z dyrektorem Czachowskim należeliśmy do zespołu, który opracował część merytoryczną wniosku, czyli opis tradycji Wigilii. Przygotowaliśmy ogólne wprowadzenie i charakterystykę zwyczajów kolędniczych praktykowanych w Wigilię – dodaje Hanna Łopatyńska, kierownik Działu Folkloru i Kultury Społecznej Muzeum Etnograficznego.

– Część merytoryczna wniosku jest bardzo obszerna, znalazł się w niej np. opis przygotowania domu do Wigilii, jej przebiegu, wigilijnych potraw, zwyczajów, takich jak dzielenie się opłatkiem, śpiewanie kolęd. We wnioskach o wpis na Krajową Listę najważniejsze zawsze jest podkreślenie, w jaki sposób dawne zwyczaje i praktyki kultywowane przez naszych przodków są żywe współcześnie oraz jak funkcjonują w formie spontanicznej, po prostu z potrzeby serca. W przypadku Wigilii nie było z tym problemu, bo większość z nas przestrzega zasad wpojonych nam przez naszych rodziców i dziadków, dba o zachowanie chociaż w części wigilijnych tradycji i, co najważniejsze, przekazuje to swoim dzieciom oraz wnukom.

 

Pionierski wniosek

Wniosek o wpis tradycji wigilijnych można uznać za pionierski. W znacznej mierze to zasługa pracowników Katedry Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego UMCS. Dotąd na Krajowej Liście Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego nie było zjawisk o zasięgu ogólnopolskim. Dominowały tradycje i umiejętności związane z jednym regionem etnograficznym, parafią, gminą, miejscowością. Wpis uwzględnia zróżnicowanie regionalne tradycji wigilijnych i dotyczy całej Polski. Bierze pod ochronę praktyki religijne i świeckie realizowane w domach, kościołach i na cmentarzach. Obejmuje tradycje całego dnia Wigilii (nie tylko samą wieczerzę) przebogate w symbole, kolędy, kulinaria, wymianę darów, przekonania. Dzień Wigilii Bożego Narodzenia (24 grudnia) w polskiej kulturze jest świętem najdonioślejszym. Charakteryzuje go niepowtarzalny nastrój refleksji, pojednania i wyjątkowego spotkania. Wigilia jest powszechnie praktykowana, nawet jeśli została ograniczona do kilku wybranych elementów: wieczerzy, łamania się opłatkiem i obdarowywania się prezentami.

 

Kulturowy fenomen

Wigilia jest fenomenem kulturowym. Kultywują ją na różny sposób niemal wszyscy Polacy i mieszkańcy Polski, niezależnie od przynależności etnicznej, wyznaniowej, religijnej, rasowej. Obchodzą ją tysiące osób związanych ze wspólnotami wyznaniowymi, w tym wspólnoty parafialne różnych form chrześcijaństwa i wspólnoty niechrześcijańskie nowych ruchów religijnych, a także osoby nieidentyfikujące się z żadnym wyznaniem ani religią. W ujęciu etnologicznym i antropologicznym Wigilia jest rytualnym przejściem od starego do nowego roku, dlatego w wielu przekonaniach i artefaktach wigilijnych widać związek z prastarym przedchrześcijańskim kultem zmarłych oraz magią zapewniającą pomyślność plonów, dostatek w gospodarstwie, zdrowie w nowym roku.

Departament Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego jesienią 2024 r. poprosił Katedrę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego Instytutu Nauk o Kulturze UMCS o pomoc w przeprowadzeniu konsultacji społecznych, koordynację prac nad wnioskiem dot. wpisu na krajową listę i wsparcie w przygotowaniu wniosku na listę UNESCO. Wszystko zaczęło się od ogłoszenia konsultacji społecznych poprzez ankietę do wyrażania poparcia dla wpisu tradycji na listy dziedzictwa – krajową i UNESCO. Dr hab. Katarzyna Smyk, prof. UMCS (koordynatorka prac nad wnioskiem, przewodnicząca Rady ds. Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego przy Ministrze Kultury i Dziedzictwa Narodowego w kadencjach 2019–2027) zaprosiła do współpracy grupę ekspertów, instytucji i organizacji. Z Katedry Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego (oprócz prof. K. Smyk) w prace nad opisem tradycji wigilijnych czynnie włączyły się: dr Beata Maksymiuk-Pacek (folklorystka), dr Agata Kusto (etnomuzykolożka) i dr Agnieszka Kościuk-Jarosz (folklorystka). Z innych instytucji i jednostek badawczych współpracę w zakresie opisu tradycji wigilijnych do jednego z punktów wniosku podjęli: dr Hubert Czachowski (dyrektor Muzeum Etnograficznego im. Marii Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu); ks. dr Marcin Kołodziej (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie); dr Tomasz Kosiek (Uniwersytet Rzeszowski); mgr Hanna Łopatyńska (Muzeum Etnograficzne im. M. Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu); dr Andrzej Ner (UMCS); ks. Grzegorz Brudny (proboszcz Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Lublinie); dr hab. Aneta Rayzacher-Majewska, prof. UKSW (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie).

Ponadto na oficjalne ujęcie we wniosku w charakterze podmiotów wspierających depozytariuszy tradycji wigilijnych na obszarze swojego działania zgodziło się ponad trzydzieści instytucji z całej Polski, w tym właśnie Muzeum Etnograficzne im Marii Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu.

 

Wigilia kulturowym dziedzictwem ludzkości?

Wpis zjawiska tradycje Wigilii Bożego Narodzenia na Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego to świadectwo głębokiego szacunku dla tradycji Wigilii jako ważnego elementu kultury polskiej i tożsamości współczesnych Polaków ze wszystkich grup społecznych. Co ważne, otwiera również możliwość wpisu na Listę Reprezentatywną Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego Ludzkości UNESCO. Przygotowaniem takiego wniosku zajmuje się Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Departament Ochrony Zabytków) wraz z Ukrainą i Litwą. Złożenie wspólnego wniosku jest planowane do końca marca 2025 r. Katedrze Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego UMCS przypada w tym wniosku wiodąca rola przedstawiciela depozytariuszy z Polski.