Olenderski Park Etnograficzny w Wielkiej Nieszawce
O Parku
Ten oddział Muzeum Etnograficznego w Toruniu jest pierwszym w Polsce skansenem poświęconym w całości tematyce związanej z osadnictwem olenderskim. Na terenie Parku, na ponad 5 ha, zrekonstruowano olenderską wieś z przełomu XIX i XX w., nadając jej najbardziej charakterystyczny dla obszarów zalewowych układ rzędówki bagiennej. Translokowane z Doliny Dolnej Wisły budynki otoczone polami uprawnymi, sadami i ogrodami prezentują sposób oraz warunki życia olendrów. Bogato wyposażone zagrody, wyróżniające się wielkością i połączeniem pod jednym dachem części mieszkalnej z inwentarską, świadczą o dużej wydajności i nowoczesności gospodarstw osadników, którzy trudnili się uprawą ziemi oraz hodowlą bydła i koni. Pierwsi olendrzy pojawili się na Żuławach Wiślanych już w połowie XVI w., uciekając przed prześladowaniami religijnymi z Niderlandów i Fryzji. Byli to menonici – członkowie protestanckiej grupy wyznaniowej, którzy na terenie ówczesnego Królestwa Polskiego szukali tolerancji oraz miejsca do zakładania dobrze prosperujących, dużych gospodarstw. Z biegiem czasu i rozwojem osadnictwa termin olender/olęder zaczął być używany również w stosunku do Niemców (luteran), a także Polaków (katolików), którzy cieszyli się przywilejami opartymi na systemie prawnym wprowadzonym pierwotnie dla przybyszów z Niderlandów.
Zagroda z Gutowa, gm. Zławieś Wielka, powiat Toruński
Pochodzi najprawdopodobniej z przełomu XVIII i XIX w. Pod jednym dachem łączy drewnianą część mieszkalną oraz murowaną, inwentarską. Jej charakterystyczną cechą jest zabudowana wystawka ulokowana na froncie. W zagrodzie urządzono kasę oraz sklepik muzealny, a także pomieszczenia biurowe. W głównej izbie zobaczyć można wystawę stałą: „Olenderskie konteksty… Historia, religia, kultura”, przybliżającą aspekty związane z osadnictwem olenderskim. Na szczególną uwagę zasługuje również bogate wyposażenie izby: szafa wnękowa, piec kaflowy z ozdobną koroną oraz cytaty z Biblii luterańskiej biegnące pod stropem wokół pomieszczenia. Swoje miejsce znalazły tu również drzwi z menonickiego domu modlitwy z Sosnówki.
ZAGRODA Z NIEDŹWIEDZIA, gmina i powiat Świecie
Drewniana zagroda pochodzi z lat 90. XVIII w. Pod jednym dachem w linii prostej umieszczono część mieszkalną, inwentarską i magazynową. Budynek został postawiony na terpie, czyli sztucznie usypanym wzniesieniu, które miało chronić go przed zalaniem w trakcie powodzi. Wnętrza, ich układ i wyposażenie ukazują warunki życia dwupokoleniowej rodziny menonitów na przełomie XIX i XX w. Obszerne, jasne izby urządzono oryginalnymi obiektami związanymi z osadnictwem olenderskim. Gospodarze zajmowali się uprawą ziemi oraz hodowlą krów i koni. W pracach rolniczych pomagało im dwóch parobków, którzy mieszkali na stałe z rodziną w małym, ciemnym pomieszczeniu przylegającym do obory. Obok zagrody z jednej strony urządzono duży sad owocowy, z drugiej ogród kwiatowo-warzywny.
ZAGRODA Z KANICZEK, gm. Sadlinki, pow. kwidzyński
Drewniano-murowany budynek łączący pod wspólnym dachem część mieszkalną i inwentarską pochodzi z 1757 r. Duże, bogato wyposażone izby obrazują sposób i warunki życia zamożnej, trzypokoleniowej, ewangelickiej rodziny niemieckich gospodarzy w dwudziestoleciu międzywojennym. Na szczególną uwagę zasługuje niebieska tapeta w czarne, roślinne wzory, której oryginalny fragment pochodzący z 1910 r. zobaczyć można w izbie reprezentacyjnej. Gospodarze zajmowali się uprawą ziemi oraz hodowlą bydła i koni.
W skład zagrody wchodzą także dziewiętnastowieczne drewniane budynki stodoły przeniesionej z Wielkiego Wełcza, spichlerza z Wielkiego Zajączkowa oraz dom dla pracowników rolnych z Mątowskich Pastwisk. Bezpośrednio do szczytu części mieszkalnej przylega ogród kwiatowy, a w okolicy stodoły urządzono ogród warzywny oraz sad z dawnymi odmianami jabłoni.
Lapidarium
Przed cmentarzem, pod konarami wielkiego dębu zlokalizowane jest lapidarium. Prezentowane są tu nagrobki z nekropolii menonickich i ewangelickich z Sosnówki, Słońska, Wielkich Łunaw i Torunia (cmentarz św. Jerzego – część ewangelicko-augsburska). O konieczności przeniesienia ich z pierwotnej lokalizacji zadecydowały pogarszający się stan zachowania oraz pozostawienie bez opieki. Najstarsze pochodzą z 1691 i 1791 r., a najmłodsze z początku XX w.
Cmentarz
Między innymi to jego obecność i konieczność ochrony zadecydowały o usytuowaniu Olenderskiego Parku Etnograficznego w Wielkiej Nieszawce. Położony na niewielkim wzniesieniu porośniętym klonami, dębami i krzewami lilaka był miejscem pochówku lokalnych mieszkańców – luteran i memonitów. Użytkowany co najmniej od początku XIX w. do 1944 r., po wojnie pozostawiony bez opieki, stopniowo niszczony popadł w zapomnienie. Obecnie, po przeprowadzeniu prac porządkowych, restauracyjnych i konserwatorskich, na cmentarzu odnaleźć można ponad 150 zaznaczonych miejsc pochówków. Najstarsze nagrobki pochodzą z 2. poł. XVIII w., a najwcześniejsza zachowana data to 1847 r.
