„Czem Jasna Góra Częstochowska dla całej Polski, tem jest dla Mazowsza Matka Boska Skępska w kościele i klasztorze oo. bernardynów cudami słynąca”. Tak o znaczeniu skępskiego sanktuarium pisano w „Tygodniku Ilustrowanym” w 1859 roku. Inni porównywali Matkę Boską Skępską do Madonny Ostrobramskiej i Matki Bożej Loretańskiej. Wszystko to pokazuje, jaką sławą cieszył się Jej wizerunek z ziemi dobrzyńskiej. Nic więc dziwnego, że pielgrzymowano do Niej nie tylko z Płocka, Łowicza, Lubawy, Rypina, Przasnysza, Brodnicy, Włocławka, ale też z Warszawy i Częstochowy.

Figura ceramiczna, pocz. XX w., fot. Marian Kosicki

Figura gipsowa, 1945, wyk. Władysław Czakiert, Fabryka „Czyn”, Częstochowa, fot. archiwum MET

O początkach kultu dowiadujemy się z XVI-wiecznej kroniki Jana z Komorowa. Według kronikarza w 1495 roku podczas zarazy spadł przy drodze kamień oznaczony krzyżami, a kuśnierz Jan z Pobiedzisk twierdził, że widział obok owego kamienia Najświętszą Panienkę. Gdy wieść o tym wydarzeniu się rozniosła, miejsce to stało się celem wędrówek ludzi w potrzebie i wnet zaczęła się szerzyć legenda, że Matka Boska ukazuje się tam pod postacią cudownej poświaty. Uzdrowienia przy „cudownym kamieniu” sprawiły, że kasztelan kruszwicki Mikołaj Kościelecki postawił najpierw krzyż, a następnie kaplicę, w której w 1496 umieścił figurę Matki Boskiej, ofiarowaną przez jego córkę Zofię w podzięce za uzdrowienie nóg. Na decyzję kasztelana niewątpliwie miał wpływ także fakt, że pomimo szalejącej dżumy, ludzie którzy odwiedzili to miejsce, uniknęli choroby. Na zainteresowanie ze strony kościelnych władz nie trzeba było długo czekać: w 1498 roku ordynariusz płocki wydał zgodę na budowę w tym miejscu (wówczas był to teren wsi Wymyślin) klasztoru i osiedlenie w nim oo. bernardynów. Od początku XVI w. rozbudowywał się kompleks kościelno-klasztorny, a kolejni właściciele dóbr skępskich dbali się o jego rozwój.

Rzeźba w drewnie, polichromowana, 1930, wyk. Franciszek Kubacki, Kokocko, ziemia chełmińska, fot. archiwum MET

Rzeźba niepolichromowana, 2016, wyk. Krzysztof Zawacki, Wichrowice, Kujawy, fot. Marian Kosicki

W klasztornej kronice odnotowywano zaś wszelkie informacje o łaskach, jakich doznali ludzie oddający się w opiekę Matki Boskiej Skępskiej. Byli wśród nich przedstawiciele różnych stanów, od ziemiaństwa po najuboższych. Od momentu pierwszych objawień do Skępego przybywali liczni pątnicy indywidualni, a od początku XVII wieku zbiorowe pielgrzymki. Pierwsza przybyła z Włocławka w 1608 roku w intencji zażegnania zarazy. Po epidemii cholery w 1852 roku pielgrzymi z Płocka ślubowali coroczne odwiedzanie sanktuarium i ślubów dotrzymują do dziś. Szczególnie dużo wiernych odwiedzało sanktuarium w rocznice ważnych wydarzeń, np. w 1896 roku, kiedy to obchodzono 400-lecie obecności figury Matki Boskiej w Skępem, przybyło 50000 pielgrzymów.

Rzeźba w drewnie, niepolichromowana, pocz. XX w., wyk. Paweł Miłkowski, Ławiczek, ziemia dobrzyńska, fot. Marian Kosicki

Rzeźba w drewnie, polichromowana, 1950, wyk. Jan Centkowski, Nieszawa, Kujawy, fot. Marian Kosicki

Główne uroczystości odpustowe odbywają się w święto Zesłania Ducha Świętego, czyli w rocznicę koronacji figury, która odbyła się w 1755 roku, oraz 8 września, kiedy wspominane jest Narodzenie Najświętszej Maryi Panny. W związku z tym, że mieszkańcy Skąpego i okolic trudnili się rzemiosłem, odpusty w sanktuarium (których rocznie jest 8) powiązano z targami i jarmarkami, a pielgrzymi, po wypełnieniu praktyk duchowych, mogli zaopatrzyć się w potrzebne towary. Tamtejszy dziedzic Józef Zieliński pod koniec XIX wieku pisał „o dawniejszych latach”, że „cała droga, na przestrzeni trzech wiorst od miasteczka ku Lipnu, straganami po obu stronach zastawiona, ludem natłoczona była”. Na odpustach kupowano pamiątkowe dewocjonalia z wizerunkiem Matki Boskiej Skępskiej: medaliki, plakietki, buteleczki na wodę święconą. Przywiezione z pielgrzymki porcelanowe lub gipsowe figurki oraz drewniane rzeźby Madonny ze Skępego niegdyś eksponowano w tzw. „świętych kątach” i domowych ołtarzykach, często dawano je w prezencie ślubnym lub z okazji narodzin dziecka.

Wizerunek Matki Boskiej Skępskiej, jaki znamy do dziś, pochodzi z czasów koronacji figury. Wówczas to gotycką rzeźbę ofiarowaną przez Zofię Kościelecką, przedstawiającą młodziutką Marię, z delikatnie wygiętym tułowiem i dłońmi złożonymi do modlitwy, przybrano w sztywny płaszcz z blachy, na głowę nałożono koronę, a pod nogami ułożono księżyc z profilem ludzkiej twarzy, symbolizujący szatana. Podczas prac konserwatorskich w latach 50. XX wieku zdjęto z rzeźby koronacyjne akcesoria. Zwrócono wówczas uwagę na charakterystyczne wybrzuszenie sukni Maryi, będące efektem esowatego wygięcia ciała, typowego dla średniowiecznych przedstawień rzeźbiarskich. Od tego czasu zaczęto Ją utożsamiać z brzemiennością i jako Matka Boska Brzemienna stała się patronką kobiet pragnących mieć potomstwo.