1. Wystawa „Tajemnice codzienności. Kultura ludowa i jej pogranicza od Kujaw do Bałtyku, 1850-1950” jest opowieścią o ludziach i ich życiu codziennym, rozumianym zarówno jako czas pracy, jak i czas świąteczny. Liczne aspekty dawnego życia są dla nas – ludzi współczesnych – zaskakujące, niejasne, wręcz egzotyczne. Również dla ludzi wówczas żyjących niektóre z nich były tajemnicze, ale interpretowano je zgodnie z wielowiekową tradycją, w myśl obowiązującego w danym okresie światopoglądu. Wiele z przedstawionych zagadnień ma dużo wcześniejszą genezę, jak i późniejszą, a nawet współczesną kontynuację. Pokazujemy życie ludzi na wsiach i w małych miastach, przede wszystkim związanych z rolnictwem. Wyraźnie jednak zaznaczamy pograniczny charakter kultury ludowej, na którą duży wpływ miała kultura mieszczańska i szlachecka. To także pogranicze etniczne i religijne. Mieszkający na nim ludzie to głównie Polacy, katolicy, ale sygnalizujemy obecność innych grup etnicznych i religijnych: Niemców, Rosjan, Żydów, ewangelików, menonitów i prawosławnych. Obiekty ze zbiorów muzeum ilustrują codzienność i odpowiadają na podstawowe pytania dotyczące życia ludzi w przeszłości: co jedli, w co się ubierali, jak dbali o higienę, jak pracowali i spędzali wolny czas, jak świętowali i w co wierzyli? Wystawa jest podzielona na osiem części – każda z nich, dla ułatwienia orientacji, jest wyróżniona innym kolorem.

2. Regiony etnograficzne
Na mapie pokazujemy teren, który obejmuje wystawa. Są to regiony etnograficzne wchodzące w skład obecnego województwa kujawsko-pomorskiego oraz województwa Pomorskiego sprzed 1945 roku. Dookoła Torunia są Kujawy i ziemia chełmińska, na wschodzie ziemia dobrzyńska, na zachód: Pałuki i Krajna, na północ: Bory Tucholskie, Kociewie oraz Kaszuby dochodzące do morza. Wytyczone granice są czasem nieostre, a trudności w ich wytyczaniu pogłębiają zmiany granic państwowych i administracyjnych oraz procesy osadnicze i migracje.

3. NATURA I HISTORIA
Świat człowieka roztacza się pomiędzy naturą a tworzoną przez niego kulturą. Przemiany cywilizacyjne, wynalazki techniki i wydarzenia polityczne miały wpływ na codzienne życie mieszkańców najmniejszych nawet miejscowości.
Środowisko
Na zdjęciach wokół mapy fizycznej widać przykłady różnych krajobrazów znajdujących się na tym terenie. Odmienność regionów wiąże się z różnicami w środowisku naturalnym: rzeźbą terenu, rodzajem gleb, siecią hydrograficzną i szatą roślinną. W zależności od środowiska możemy mówić o specyfice gospodarczej danego terenu, np. urodzajne Żuławy
i dolina Wisły były terenami typowo rolniczymi, natomiast w Borach Tucholskich duże znaczenie miała gospodarka leśna.

4. Historia
Stulecie 1850-1950 to czas wielu zmian w sferze politycznej i gospodarczej, jak też etnicznej, narodowościowej, społecznej i religijnej.
Na mapie zaznaczono zmieniające się granice państwowe na ziemiach polskich:
– linia czarna – granice zaborów pomiędzy Prusami a Rosją
– linia niebieska – granice II Rzeczypospolitej Polskiej, czyli w latach 1918-1939
– linia czerwona – granice Polski po II wojnie światowej.
Wokół mapy znajdują się fotografie i dokumenty obrazujące wydarzenia historyczne o różnej randze, m.in. nr 1 – uczestnicy powstania z 1863 r., nr 6 – paszport rosyjski z 1901 r., nr 12 – dokument ratyfikacyjny Traktatu Wersalskiego z 1920 r., nr 21 – dowód osobisty z roku 1929, nr 25 – obwieszczenie o mobilizacji przed II wojną, nr 26 – przekroczenie granicy polskiej przez wojska Wermachtu, 1 września 1939 r., nr 30 – Postanowienie o aresztowaniu za brak dostawy zboża z 1953 r. Na prezentacji multimedialnej pokazano jak zmieniał się obszar i granice państwowe w latach 1850-1950. W XIX wieku Polska nie istniała jako odrębny kraj, a jej ziemie były podzielone między państwa zaborcze (Prusy, Rosję, Austro-Węgry). Regiony na północ i zachód od Torunia oraz zachodnia cześć Kujaw zostały przyznane Prusom. Ziemia dobrzyńska i Kujawy wschodnie znalazły się w obrębie Królestwa Kongresowego zależnego od Rosji. Rozwój regionów przebiegał odmiennie. Widoczny był wysoki stopień rozwoju ziem zaboru pruskiego w stosunku do ziem w zaborze rosyjskim.
Po I wojnie światowej, na mocy traktatu wersalskiego z 1919 roku, powstało wolne państwo polskie. W wyniku II wojny światowej zakończonej w 1945 r. powstała Polska Rzeczpospolita Ludowa, o socjalistycznym ustroju i pod wpływem ZSRR. Zmiana granic państwowych i przesiedlenia ludności, procesy unifikacji kulturowej i przemiany gospodarcze, to kolejny etap przeobrażeń kultury ludowej. Na tablicy w kolejności chronologicznej umieszczono herby wszystkich organizmów państwowych w tym czasie.
Na zdjęciu granica niemiecko-rosyjska w Golubiu z 1914 roku. Zapraszamy do zrekonstruowanej granicznej polskiej budki strażniczej z lat 1918-1939.

5. Tereny przygraniczne miały swoją specyfikę. Na zdjęciach widać różne punkty graniczne oraz służących tam żołnierzy różnych armii. Przepisy pruskie i rosyjskie dokładnie regulowały nie tylko wygląd umundurowania pograniczników, nakazywano im też nosić wąsy. Przy przejściach granicznych rozwijał się handel i usługi. Różnice w cenach towarów po obu stronach granicy sprzyjały również przemytowi. Przez granicę przeprowadzano zwierzęta, przenoszono produkty rolne i gospodarcze oraz alkohol i tytoń. Na zdjęciu na dole widać przemytników zaaresztowanych przez żołnierzy rosyjskich.

6. Uwłaszczenie i społeczność wiejska
Uwłaszczenie chłopów to nadanie im prawa dziedzicznej własności do uprawianej ziemi będącej wcześniej własnością królewską, szlachecką lub kościelną. Miało to ogromny wpływ także na rozplanowanie przestrzenne wsi oraz sposoby gospodarowania. Na planszy u góry przedstawiono plan wsi Osiek przed uwłaszczeniem, gdy ziemie należały do jednego właściciela, a poniżej plan po uwłaszczeniu, z podziałem na siedliska poszczególnych gospodarzy. W zaborze pruskim uwłaszczenie rozpoczęło się na początku XIX i trwało do lat 60., a w zaborze rosyjskim rozpoczęło się po 1864 roku. Był to proces podziału gruntów między chłopów i wytyczania granic działek. Wymagało to porozumienia między chłopami a dworem i mediacji komisji rządowych w sytuacjach konfliktowych. Na planszy znajduje się oryginalny plan parcelacji folwarku Strzygi z roku 1903 uwierzytelniony pieczęcią oraz podpisem przysięgłego mierniczego. Wyznaczono teren dla 15 nowych gospodarzy oraz dla szkoły i cmentarza. O statusie chłopów decydował posiadany majątek: wielkość zagrody i liczba zwierząt hodowlanych – była grupa bogatych gospodarzy, chłopi posiadający zagrodę oraz ci, który utrzymywali się z pracy u bogatych gospodarzy lub we dworze. Na tablicy, na zdjęciach rządca majątku, nadzorujący robotników na polu oraz grupa bogatych chłopów kujawskich.

7. Osadnictwo i kształty wsi
Na skutek wielu fal osadniczych i przekształceń własnościowych układy i kształty wsi były zróżnicowane. Na dole planszy widać ich schematyczne układy. Ze średniowiecznej kolonizacji wywodziły się wsie z zabudową po obu stronach drogi i takie, gdzie budynki koncentrowały się wokół placu lub stawu. Od XVI wieku na Żuławach i w dolinie Wisły pojawiło się osadnictwo olenderskie, związane głównie z ludnością pochodzenia niderlandzkiego, należącej do religijnej wspólnoty menonitów. Reprezentowali oni wysoki poziom kultury agrarnej i potrafili zagospodarowywać tereny zalewowe. Charakterystycznym typem wsi stała się wieś z pasami ziemi usytuowanymi prostopadle do rzeki, widoczna na fotografii górnej. Od końca XVIII wieku zwiększył się też napływ osadników niemieckich. Powstały wówczas wsie o bardzo regularnej zabudowie ciągnącej się wzdłuż drogi, plan w górnej części planszy. Nowe układy pól powstawały po reformie rolnej z 1925 roku. Były one szeregowe z charakterystyczną zabudową gospodarstwa z podcieniowym, drewnianym budynkiem mieszkalnym. Taki układ wsi widoczny na planie u dołu planszy. Powyżej historyczny rozwój wsi Dobrzejewice na ziemi dobrzyńskiej od końca XVIII wieku do 1950 roku.

8. Samorząd wiejski
Po uwłaszczeniu coraz większą rolę odgrywał wiejski samorząd, na czele którego stał sołtys. Zajmował się on prowadzeniem ksiąg ludności, zbieraniem podatków, wydawaniem świadectw sprzedaży koni i bydła, współdziałał przy poborze rekrutów. Zwoływał także zebrania, przekazywał informacje. Służyły do tego laski z drewna albo z korzenia, często z rzeźbioną głową zwierząt, podawane sąsiadowi wraz z ustną lub pisemną informacją, którą kolejni mieszkańcy zobowiązani byli natychmiast przekazać dalej. Pod zaborem pruskim wprowadzono dla sołtysów berło zakończone metalową gałką. Oznakami władzy sołtysa były odznaki przypinane do ubrania oraz zawieszane na domach tablice. O bezpieczeństwo lokalnej społeczności dbali nocni stróże. Pełnili oni służbę od zachodu do wschodu słońca wyposażeni w trąbkę i laskę z napisem Warta.

9. Kształty zagród
Wielkość i kształt zagrody zależały od ukształtowania terenu, typu osadnictwa, zamożności i obowiązującego prawa. We wsiach olenderskich występowały zagrody, w których budynki połączone były w linii prostej bądź w kształcie litery L lub T, układ zagrody widoczny na górze planszy, na kolorowej ilustracji. Najbardziej powszechne były zagrody usytuowane na planie czworoboku z oddzielnie stojącymi zabudowaniami, układ zagrody widoczny na dole planszy, na kolorowej ilustracji. Zagrody ogradzano płotami. Grodzono także pastwiska, mokradła, stawy. Granice własności wyznaczały miedze. Gospodarze często obchodzili swoje włości wzdłuż granic. Nieraz całymi rodzinami, żeby uczyć dzieci, gdzie przebiega granica ojcowizny. Gospodarstwa często trwały w niezmienionym kształcie przez wiele lat, przekazywane z pokolenia na pokolenie, na ogół najstarszemu z dzieci. Starzy gospodarze mieli zapewnione mieszkanie i utrzymanie ze szczegółowym wyliczeniem świadczeń. Po ich śmierci sprawy własnościowe były regulowane testamentem. Na planszy znajduje się oryginalny kontrakt kupna nieruchomości przez syna od rodziców z roku 1899.

10. Prawo budowlane i ubezpieczenia
Na terenie zaboru pruskiego w XVIII wieku wprowadzono szereg ustaw dotyczących zabezpieczenia wsi przed pożarami. Szczególnie zagrożone były drewniane budynki, drewniano-słomiana konstrukcja kominów, widoczna na rysunku, oraz dachy ze słomy i trzciny. W celu działań przeciwpożarowych wymagano, żeby o dachy zawsze były oparte drabiny. Nakazywano stawiać kominy murowane. Od XIX wieku zaczęły powstawać Towarzystwa Ubezpieczeniowe. Ubezpieczano budynki, zwierzęta i zasiewy od pożarów, powodzi, nieurodzaju, kradzieży. Na domach umieszczano tabliczki z nazwami towarzystw ubezpieczeniowych. Warunki ubezpieczenia zapisane były w polisie ubezpieczeniowej wraz z charakterystyką gospodarstwa. Od końca XIX wieku powstawały Ochotnicze Straże Pożarne. Ich członkowie uczestniczyli w akcjach gaszenia pożarów, likwidacji szkód po klęskach żywiołowych.

11. Budowniczowie
Znajomość podstawowych zasad obróbki surowców budowlanych była na wsi powszechna. Natomiast stawianiem budynków zajmowali się fachowcy, często z tytułami mistrzów budowlanych. Niektórzy z nich sygnowali swoje budowle specjalnymi znakami, których przykłady znajdują się na planszy po lewej. Często wyraźnie zaznaczano datę budowy, jak np. na prezentowanej ozdobie nad drzwi. Najważniejsze narzędzia budowniczych to np. cieślica, cyrkiel ciesielski, liniał i kątownik do wyznaczania kątów prostych. W drugiej połowie XIX wieku następowała coraz większa specjalizacja zawodów. Przy budowie współpracowali: stolarze i cieśle, murarze, dekarze, zduni, kamieniarze, malarze. Pod koniec XIX wieku zaistniały sprzyjające warunki dla rozwoju firm budowlanych.

12. Surowce, materiały i narzędzia w budownictwie wiejskim
Do budowy budynków używano głównie drewna, wykorzystywano również glinę, cegły, kamienie, a także słomę, trzcinę i dachówkę do krycia dachów. W ramce cyfrowej prezentacja etapów budowy glinianej obory znajdującej się w Parku Etnograficznym. Zwraca uwagę wykorzystanie zwierząt do ubijania gliny. Drewno, najczęściej sosnowe, stanowiło podstawowy materiał budowlany oraz element konstrukcyjny przy obiektach z cegły i kamienia. Do jego obróbki stosowano proste narzędzia: siekiery, topory, cieślice, dłuta, heble, drewniane pobijaki, strugi, świdry i piły oraz przyrządy pomiarowe, wzorniki i znaczniki. Na prawo różne formy drzwi – prymitywne z budynku gospodarczego oraz bogato zdobione z budynku mieszkalnego związanego z osadnictwem olenderskim. W prezentacji na ekranie pokazano fotografie różnych obiektów architektury: budynków mieszkalnych, gospodarczych, przemysłowych, budynków religijnych, jak: kościoły katolickie i ewangelickie, synagogi. Pokazano także panoramy miejscowości, ulice, drogi i ogrodzenia. Oryginalne przykłady budownictwa wiejskiego można zobaczyć w Parku Etnograficznym.

13. BLISKIE CIAŁU. O UBIORACH, HIGIENIE I JEDZENIU
Aby żyć, pracować, świętować, człowiek musiał przede wszystkim zadbać o swoje podstawowe potrzeby: zapewnić sobie pożywienie i ubiór, radzić z chorobami, chociażby sporadycznie dbać o higienę. Intensywność, forma i znaczenie tych wszystkich działań zależała od indywidualnych upodobań, możliwości, norm i zasad przekazywanych w rodzinie i jej otoczeniu oraz od systemów kulturowych.

Ubiór, jego wytwarzanie i konserwacja
Na manekinach prezentowane są świąteczne stroje z różnych regionów. Na dwóch pierwszych manekinach od lewej strony pokazane są stroje z Kaszub – tu najbardziej charakterystyczny jest kobiecy czepiec haftowany złotą lub srebrną nitką, noszony przez mężatki. Na kolejnych manekinach znajdują się stroje z Kujaw, w ubiorze kobiecym typowy jest biały czepiec owinięty jedwabną chustą i haftowane halki: biała i czerwona. W męskim ubiorze – ciemny płaszcz z peleryną i cylinder. Dalej: strój z Pałuk, w których wyróżnia się czepiec tiulowy z długimi wiązaniami, popularny od początku XX wieku. Na ostatnim manekinie prezentowany jest kobiecy strój wzorowany na miejskim. Ubiory świąteczne o cechach regionalnych stanowiły często jeden z głównych elementów identyfikacji kulturowej, związanej z daną grupą etnograficzną.
Odzież codzienna, z materiałów gorszego gatunku, miała proste kroje. Od połowy XIX wieku coraz częściej kupowano ubrania wytwarzane fabrycznie, a od końca dziewiętnastego stulecia nasilały się wpływy mody miejskiej, czego skutkiem była rezygnacja z noszenia strojów o cechach regionalnych. W latach 20. i 30. XX wieku zaczęto na wsi powszechnie nosić bawełnianą bieliznę, która znajduje się w gablocie obok maszyny do szycia.

14. Tutaj prezentowane są przedmioty służące do domowego wytwarzania tkanin oraz ich konserwacji. W połowie XIX wieku materiały, z których szyto odzież, były wytwarzane głównie z lnu i wełny, które kobiety przędły na kołowrotkach. Czynność tę pokazuje film obok tablicy informacyjnej. U góry szyld zakładu krawieckiego. Na podeście warsztat tkacki, na którym tkano tkaniny. Odzież początkowo prano przy pomocy tzw. ługu, czyli środka otrzymywanego przez zalewanie gorącą wodą popiołu z drewna, później używano mydła. Prano nad rzeką, uderzając w odzież specjalnymi drewnianymi łopatkami. W końcu XIX wieku upowszechniają się tary do prania, znajdujące się na podeście w balii. Po prawej stronie drewniana pralka, tego typu sprzęt zaczął być używany od początku XX wieku. Po wysuszeniu tkaniny wygładzano ręczną maglownicą lub maglem na korbę. Film po lewej stronie pokazuje pranie przy pomocy łopatek i tary oraz używanie maglownicy. Łopatki i maglownica wiszą obok ramki z filmem. Po prawej stronie, nad pralką są różnego typu żelazka.

15. Lecznictwo ludowe i higiena osobista
W gablocie znajdują się przedmioty służące do zwalczania chorób. Przy schorzeniach ludzie modlili się do Matki Boskiej i świętych, np. św. Walentego, patrona chorych na padaczkę.
Z dolegliwościami radzono sobie samodzielnie lub korzystano z pomocy znachorów.
W gablocie, od lewej eksponowane są zbite, skłębione włosy, tzw. kołtun. Sądzono, że w nim umiejscawiają się choroby człowieka, których można się pozbyć wraz ze ścięciem kołtuna. Na fotografii kobieta z kołtunem owiniętym chustką. Dalej w gablocie: szklane bańki lekarskie, leczące np. zapalenie płuc, kamienie lecznicze, służące m.in. do leczenia chorób skóry, recepta i broszury informujące, jak walczyć z chorobami, przyrządy do wyrywania zębów – dawniej często zajmowali się tym kowale i fryzjerzy, przyrządy do upuszczania krwi, używane najczęściej przez znachorów, cienkie deseczki do usztywniania złamanych kończyn. Na tablicy znajduje się rysunek tzw. karawaki, krzyża o podwójnych ramionach, który miał zapobiegać rozprzestrzenianiu się zakaźnych chorób, np. cholery. W tym celu ustawiano go na granicach wsi lub cmentarzach. Nad gablotą prezentowane są: film pokazujący znachora wykonującego zabieg usztywnienia zwichniętej ręki oraz czynności, które mają zapobiec powstawaniu garbu u dziecka a także ryciny przykładowych ziół wykorzystywanych w medycynie ludowej.

16. Zapraszamy do zakładu fryzjerskiego. Do jego aranżacji wykorzystano wyposażenie z zakładu Wiktora Kuźmińskiego, który od początku XX wieku działał w Golubiu na ziemi chełmińskiej. Po prawej stronie, w okienku można obejrzeć pokaz modnych dawniej fryzur. W gablocie przed wejściem do zakładu znajdują się przedmioty związane z higieną osobistą; patrząc od góry: butelki po kosmetykach, przyrządy do układania fryzur, czyli szpilki, lokówki i szczypce do włosów, przyrządy do golenia oraz opakowania po kosmetykach. Na tablicy znajduje się plan drewnianej ubikacji z początku XX wieku.

17. Pożywienie
Tu znajdują się przedmioty służące do przygotowywania pożywienia. Ludzie na wsi żywili się głównie produktami pochodzącymi z własnych gospodarstw. Jakość i ilość spożywanych potraw uzależniona była od statusu ekonomicznego. Od początku XX wieku pożywienie wiejskie zaczęło się zmieniać, m.in. dzięki działalności organizacji kobiecych i kursom kulinarnym. Jeszcze większe zmiany nastąpiły po 1945 roku. Wpływ na to miały m.in. czasopisma oraz poradniki. Przedmioty podzielono na cztery grupy, każda prezentowana jest na tle innego koloru. Pożywienie z roślin – tło seledynowe. Po lewej stronie znajdują się kamienne ręczne żarna do przerabiania zboża na mąkę i kaszę. Nad nimi łopaty do wkładania chleba do pieca. Na regale formy do wypieku wafli i ciast, koszyki do formowania chleba. Poniżej drewniane naczynia do wyrobu kaszy i ciasta chlebowego. Do ciasta czasami dodawano ziemniaki, z których robiono też kluski – dodatek do zupy przyrządzanej z kaczej krwi. Obok, od góry regału tarka do ziemniaków, poniżej garnek z pokrywką do żuru, czyli zupy na bazie kwasu powstałego w trakcie kiśnięcia żytniej mąki. Na sąsiedniej ścianie, pod sufitem suszarka do owoców, niżej krajalnice do kapusty, na podłodze garnek i tłuczek do kiszenia kapusty. Obok kocioł do smażenia powideł ze śliwek. Nad nim wyciskacz
do soku z buraków cukrowych, służącego do wyrobu syropu tzw. melasy używanej zamiast cukru. Dalej prasa do wyciskania soku z owoców i sprzęt do ich pasteryzacji. Pożywienie
z mleka – tło błękitne. Na podeście urządzenie do oddzielania śmietany od mleka, powyżej ozdobne foremki do masła pełniące też funkcje miar. Obok, na dole przyrządy do wyrobu masła, nad nimi prasy do sera. Popularny był biały ser z dodatkiem soli, szczypiorku i śmietany, a także sery topione przyprawiane kminkiem. Pożywienia z mięsa – tło różowe. Po lewej stronie eksponowane są przedmioty wykorzystywane przy świniobiciu. Dalej sprzęty używane do przerobu mięsa: maszynka i rożki do kiełbas, koryto do siekania gęsiego mięsa, na podeście pojemnik do przechowywania zasolonego mięsa. Mięso jedzono rzadko, głównie wieprzowe, czasem wołowinę i baraninę. Drób spożywany był przy okazji świąt lub uroczystości rodzinnych. Podawano go też chorym. Świniobicie odbywało się przeważnie przed świętami, a także przed weselem. Przygotowanie napojów – tło niebieskie. Na ścianie znajdują się nosidła do wiader z wodą, poniżej młynki, imbryki, puszki do kawy. Na podłodze urządzenie do wyrobu alkoholu z żyta lub ziemniaków oraz butla do wina.

18. Kuchnia
Na półkach prezentowane są przedmioty używane w kuchni. Jej wyposażenie zmieniało się wraz z rozwojem gospodarczym wsi. Dotyczyło to głównie form paleniska. Różne jego formy widoczne na zdjęciach na tablicy. Kuchnie często ozdabiano makatkami z sentencjami, np. „Jak żona gotuje obiad mężowi smakuje”. Wyposażenie kuchni można też zobaczyć w chatach w Parku Etnograficznym. Na lewo film pokazujący wypiek chleba tradycyjnym sposobem.

19. Zapraszamy do wnętrza sklepu z lat 20. i 30. XX wieku
Tego rodzaju sklepiki na wsiach i w miasteczkach zaczęły pojawiać się pod koniec XIX wieku. Sprzedawano w nich produkty spożywcze i przemysłowe. Można było także zamieniać produkty z własnego gospodarstwa na towary fabryczne. Najczęściej kupowano sól, śledzie, wódkę, rzadziej droższe towary, takie jak cukier, bakalie, słodycze, tytoń oraz herbatę i kawę. Na ladzie, po prawej stronie stoi kasa, obok lady dystrybutor do nafty. Dla mieszkańców wsi sklep był miejscem spotkań i rozmów o bieżących wydarzeniach. Sklepikarz, który z racji swego zawodu często wyjeżdżał do pobliskiego miasteczka, był łącznikiem między społecznością lokalną a „szerokim światem”. Po II wojnie światowej, czyli po 1945 roku, handel wiejski znalazł się w sieci gminnych spółdzielni.

20. RYTM ŻYCIA
Święta rodzinne, związane z cyklem życia, wyznaczały jego rytm od narodzin aż do śmierci. Towarzyszyły im obrzędy i zwyczaje, przekazywane z pokolenia na pokolenie, które wprowadzały ład w ludzką egzystencję oraz dawały poczucie bezpieczeństwa. Niektóre z nich wywodziły się z przedchrześcijańskich obrzędów przejścia, czyli rytuałów towarzyszących wprowadzeniu człowieka w niedostępne dla niego wcześniej sfery. Dla katolików Chrzest, Pierwsza Komunia Święta, ślub były bardzo ważnymi wydarzeniami i rozpoczynały nowe etapy życia w rodzinie, kościele, lokalnej społeczności.

Narodziny, chrzest, I Komunia Święta
W gablotce po prawej stronie znajdują się przedmioty umieszczane w pobliżu noworodka w celach ochronnych: różaniec i butelka wody święconej, na kołysce czerwona wstążeczka będąca amuletem przeciw wszelkiemu złu. Chrzest odbywał się zazwyczaj w pierwszą niedzielę po narodzinach. W dużej gablocie ubranka do chrztu z początku XX wieku.
W wózku becik, w którym zanoszono dziecko do kościoła. Nad wózkiem obraz „Pamiątka chrztu świętego”.
Odsłuchy: kołysanka „Kolib się kolibko…”, wyk. K.Rosik; piosenka dziecięca „Sikoreczka pstra…”, wyk. M. Rogalska, nagrania współczesne
W części kolejnej prezentacja uroczystości przystąpienia dzieci do I Komunii Świętej, będącej w rodzinach katolickich ważnym wydarzeniem. Pamiątkami tego dnia były obrazki, różańce, książeczki do nabożeństwa oraz fotografie.

21. Wesele
Pokazane są tu eksponaty z regionu Kujawy z początku XX wieku: skrzynia, w której panna gromadziła rzeczy potrzebne w jej nowym domu, fotografia drużby weselnego w tradycyjnym stroju i jego rekwizyty, na manekinach, rycinie i fotografiach strój ślubny młodej pary, w tym czarna suknia ślubna, w gablocie czepce zakładane pannie młodej podczas tzw. oczepin, czyli obrzędu przyjmowania jej do grupy mężatek, obraz „Pamiątka ślubu”, instrumenty muzyczne wiejskiej kapeli: basy i skrzypce z 2. połowy XIX wieku oraz klarnet. W kącie eksponaty związane z jubileuszami ślubu: laski wręczane jubilatom podczas specjalnej mszy świętej oraz wianek i bukiecik, będące symbolami długiego pożycia małżeńskiego z 1885 roku.

Odsłuch: Pieśń oczepinowa „O chmielu…”, wyk. K. Kasprzak, J. Kasprzak; Kujawiak, wyk. Kapela Jana Szelążka, nagrania z Archiwum Muzeum Etnograficznego w Toruniu

22. Ostatnie pożegnanie
Wśród obiektów związanych ze śmiercią znajduje się poduszka z wiankiem – symbolem dziewictwa, noszone za trumną dziewcząt. Na podeście skrzyneczka z fotografią zmarłej osoby, ustawiana na grobach dzieci i młodych ludzi. Na manekinie suknia przygotowana do trumny. Na ścianie obraz z fotografią stanowiący pamiątkę po zmarłym żołnierzu. Po lewej stronie, na tablicy informacje o wierze w upiory. Do tablicy przymocowany sierp, który znaleziono na cmentarzu. Był włożony do grobu osoby, którą podejrzewano o to, że może po śmierci opuścić mogiłę, aby szkodzić żywym. A sierp – jak wierzono – odcinał upiorowi głowę. Innym zabezpieczeniem były woskowe krzyżyki widoczne na tablicy.

Odsłuchy: Pieśni „pustonocne” „Żegnam Was…”, „Już idę już do grobu”, wyk. B. Ochendal, I. Bublic, nagranie z Archiwum Muzeum Etnograficznego w Toruniu

23. PRACA
Praca zapewniała środki do życia rodzinie i wypełniała większość czasu. Uznawano ją za konieczność, ale i wielką wartość. Uprawiano rolę, hodowano zwierzęta, zarobkowano zajmując się rzemiosłem i handlem. Od urodzaju i pomyślności w hodowli zależał byt rodziny, ale też całych grup społecznych, dlatego z pracą związanych było wiele rytuałów wegetacyjno-agrarnych, które miały zapewnić dostatek. Występowały one równolegle z coraz bardziej nowoczesnymi metodami gospodarowania, ułatwiającymi pracę i zwiększającymi plony.

Rolnictwo
Prezentację przedmiotów związanych z pracą rozpoczynają te służące do uprawy ziemi, która była podstawą utrzymania ludności wiejskiej. Uprawiano głównie zboża: żyto, jęczmień, owies, pszenicę oraz grykę, z której wyrabiano kaszę. W 2. połowie XIX wieku upowszechniły się ziemniaki, uprawiano buraki cukrowe, z rzepaku i lnu wyrabiano olej. Na paszę dla zwierząt wysiewano koniczynę, wykę i łubin. Na ścianie, po lewej stronie prezentacja fotografii pokazujących prace rolnicze. Na podłodze 2 pługi, czyli narzędzia do orania ziemi przed zasiewem. W centralnej części ekspozycji siewnik konny z początku XX wieku, nad nim na ścianie brony służące do uprawy pól przed siewem i do pielęgnacji zasiewów. We wnęce narzędzia do uprawy buraków i ziemniaków oraz sierpy, pierwotnie używane do cięcia zboża. Obok na podłodze radła do pielęgnacji roślin okopowych, głównie ziemniaków. Obsiewanie pól należało do prac męskich, natomiast uprawą roślin okopowych zajmowały się głównie kobiety. Siłą pociągową przy uprawie pól były krowy i woły, w latach 20. i 30. XX wieku posługiwano się coraz częściej końmi. Na ściance z desek umieszczono narzędzia używane podczas sianokosów. Obok aranżacja wnętrza stodoły i narzędzia służące do obróbki zboża. Centralnie młynek do czyszczenia zboża po wymłóceniu. Na ściance z lewej strony cepy, czyli przyrządy do ręcznego młócenia zboża. Słomiane i drewniane pojemniki służyły do przechowywania zboża.

24. Zwyczaje żniwne i święto plonów
Na dwóch przeciwległych słupach informacje oraz przedmioty związane ze zwyczajami żniwnymi i uroczystym zakończeniem żniw. W gablotce pierścionki i bransoletki ze słomy, które dziewczęta wykonywały podczas żniw dla ulubionych chłopaków. Obok przyrząd do ostrzenia kosy używany podczas obrzędów inicjacyjnych. Na Kujawach młodzi mężczyźni, którzy po raz pierwszy brali udział w żniwach musieli wykazać się umiejętnością koszenia. Za niedokładnie wykonaną pracę karano ich uderzając batem lub tym właśnie przyrządem. Na tablicy wizerunek młodego kosiarza w wieńcu z polnych kwiatów, którego wraz z innymi prowadzono do dziedzica. Aktem ostatecznego przyjęcia go do grona kosiarzy było zarzucenie mu przez dziewczynę na głowę chustki. Wszystko kończyło się zabawą przy muzyce. Po przeciwległej stronie na tablicy fotografie pokazujące uroczyste zakończenie żniw, tzw. dożynki u Polaków oraz ludności pochodzenia niemieckiego. W gablotce wieniec, będący symbolem udanych zbiorów. Kobiety wiły go ze zboża, dekorowały kwiatami i wstążkami. Jedna z nich niosła wieniec na głowie lub na grabiach na przedzie orszaku, który szedł do dworu dziedzica. Za nią podążali mężczyźni i kobiety z udekorowanymi kosami i grabiami. Wieniec ofiarowywano dziedzicowi, śpiewając pieśni. Dziedzic przechowywał go do następnych dożynek. Ziarna z wieńca używano do pierwszych zasiewów jako zapowiedź dobrych plonów. Dożynki kończyły się poczęstunkiem i zabawą przy muzyce.

25. Zbieractwo i łowiectwo
Tu zgromadzono przedmioty związane ze zbieraniem leśnych owoców i grzybów, a także z łowiectwem. Po prawej stronie znajdują się tzw. grzebienie do zbierania jagód, nad nimi przyrząd do suszenia grzybów. Na podeście naczynia i koszyki do owoców. Oprócz jagód i grzybów zbierano tarninę, jałowiec, jeżyny, maliny, poziomki, orzechy, a także zioła. Zajmowali się tym zwłaszcza ubożsi, dla których zajęcie to było także źródłem dochodu. Zbieractwo miało duże znaczenie w latach głodu, nieurodzaju i wojen. Po lewej stronie przedmioty związane z łowiectwem, które miało charakter kłusowniczy. Zajęcie to było źródłem zarobku i sposobem uzupełnienia pożywienia. W górnej części drewniane pułapki na mewy i wrony, poniżej pułapki na lisy, zające i kuropatwy. Po lewej stronie, od góry: sztylet, pojemnik z rogu do przechowywania prochu, torba i strzelba łowiecka, przedmioty do straszenia zwierząt hałasem. Na podeście pułapki żelazne na większe zwierzęta: kuny, łasice, dzikie gęsi.

26. Hodowla
Ta część wystawy poświęcona jest hodowli zwierząt gospodarskich, które dostarczały produktów żywnościowych i nawozu do użyźniania pól. Wykorzystywano je także jako siłę pociągową. Powszechnie hodowano bydło, świnie, konie, drób, rzadziej owce. Na Kaszubach i Kujawach popularna była hodowla gęsi. Na drewnianej ściance, na tablicy umieszczono przedmioty służące do wykonywania prostych zabiegów leczniczych: m.in. sikawkę do gaszenia pożarów, wykorzystywaną do robienia lewatywy bydłu, podkowy do leczenia kopyt, przedmioty służące do upuszczania krwi. Poniżej na podeście skrzynia i kosz do trzymania drobiu, nad tablicą nożyce do strzyżenia owiec. Obok uprzęże dla bydła oraz przedmioty używane przez pasterzy: stołki, laski, a także dzwonki dla krów. Wypasem zwierząt zajmowały się dzieci lub ludzie starsi. Zamożniejsi gospodarze zatrudniali pastuchów.

27. Tutaj przedmioty związane z pszczelarstwem, które zaczęło rozwijać się od początku XIX wieku. Wcześniej władze pruskie zakazywały hodowli dzikich pszczół w lasach, w ulach drążonych w pniach sosen. Na podeście znajdują się różnego typu ule, pierwszy z lewej wydrążony w pniu drzewa. Obok ule słomiane, upowszechnione przez osadników niemieckich i holenderskich.

28. Rybołówstwo
Ekspozycja prezentuje narzędzia rybackie, stosowane zarówno przez rybaków zawodowych, jak i amatorów. Fotografie przedstawiają rybaków podczas połowu oraz przy naprawie sieci. Poniżej planszy ze zdjęciami narzędzia do nakłuwania ryb podczas połowu. Obok, po prawej stronie, szelki służące do wyciągania sieci używane w rybołówstwie morskim na Kaszubach. Poniżej, na podeście wiklinowa pułapka. Obok obciążona kamieniem kotwica oraz szklane i cynowe przyrządy, dzięki którym sieci utrzymywały się na powierzchni wody, używane na Bałtyku. Zestaw narzędzi i przyrządów pomocniczych uzupełniają: szufla do wylewania wody z łodzi, czerpaki do podbierania ryb oraz kosz do transportu ryb. Na słupie, po prawej stronie pałka do głuszenia łososi. Skuteczny połów wymagał znajomości wielu sposobów i narzędzi, których wykorzystanie uzależnione było od pór roku, gatunku ryb i typu akwenu.

29. Torfiarstwo
Tu prezentowane są przedmioty związane z wydobywaniem torfu, który wykorzystywano jako materiał opałowy, ściółkę dla zwierząt i nawóz. Stało się to powszechne na przełomie XIX i XX wieku, między innymi pod wpływem osadników niemieckich i holenderskich. Eksploatacja torfowisk, prowadzona pierwotnie przez majątki dworskie, była dla mieszkańców wsi dodatkową możliwością zarobkowania przy kopaniu, zwózce, suszeniu i transporcie torfu. Dla niektórych gospodarstw chłopskich sprzedaż torfu z własnych łąk stanowiła często główne źródło utrzymania. Na tablicy fotografia przedstawiająca wydobywanie torfu w latach 30. XX wieku w Borach Tucholskich. Na ścianie umieszczone są noże do krojenia torfu, łopatka do kopania torfu. Na podeście maszynka z połowy XIX wieku do przerabiania torfu, forma do nadawania kształtu kawałkom torfu oraz tzw. buty dla konia. Zapobiegały one zapadaniu się kopyt w miękkie podłoże.

30. Ochotnicza Straż Pożarna
Fotografia przedstawia członków Ochotniczej Straży Pożarnej z 1935 roku z Brodnicy na ziemi chełmińskiej. Na podeście sikawka ręczna z początku XX wieku. Tego typu organizacje zaczęły powstawać w latach 60. XIX wieku. Obowiązkiem strażaków była walka z pożarami i zapobieganie im. Oprócz tego siedziby Ochotniczych Straży Pożarnych integrowały społeczność, tu organizowano zabawy taneczne, przedstawienia teatralne, uroczystości z okazji poświęcenia sztandaru. Straże pożarne kształtowały postawy patriotyczne poprzez kultywowanie języka polskiego i polskich obyczajów. W Parku Etnograficznym znajduje się wyposażona remiza strażacka z ziemi chełmińskiej.

31. Garncarstwo
Film pokazuje pracownię garncarską na Kujawach. Pracownie garncarskie występowały tam, gdzie był łatwy dostęp do złóż gliny. Garncarz oczyszczał i uplastyczniał glinę, a następnie toczył z niej naczynia na kole garncarskim z nożnym napędem. Następnie były one suszone i wypalane w piecu. Naczynia wykonywane na wsi miały prostą formę i mało zdobień. Pod koniec XIX stulecia dla glinianych wyrobów pojawiła się konkurencja w postaci wyrobów fabrycznych z blachy, kamionki, fajansu i porcelany. Na podeście znajduje się koło garncarskie z ławą z 1930 roku. Na regale, na 1. i 2. półce od góry prezentowana jest ozdobna ceramika kaszubska dekorowana motywami roślinnymi charakterystycznymi dla wzornictwa tego regionu. Na następnych półkach ceramika kujawska, w tym także tzw. siwa ceramika wytwarzana specjalną techniką bez dostępu powietrza w końcowym etapie wypalania. Na dolnej półce, z prawej, wyroby pracowni garncarskiej na ziemi dobrzyńskiej.

32. Bednarstwo i kołodziejstwo
Na lewej ścianie znajdują się narzędzia używane przez bednarza, czyli rzemieślnika wytwarzającego beczki i inne naczynia z drewnianych klepek. W górnej części fotografie pokazujące kolejne etapy jego pracy. Poniżej narzędzia, m.in. toporki, piły, cyrkle, szablony do rysowania różnych kształtów i wielkości klepek. Na podeście ława bednarska służąca do mocowania obrabianych klepek, części do złożenia naczynia oraz gotowa beczka. Na ścianie na wprost fotografia rzemieślnika pracującego na tokarce, przed nią stół-warsztat. Na prawej ścianie narzędzia i wzorniki używane przez kołodzieja wyrabiającego i naprawiającego elementy do wozów, bryczek i sań oraz części innych narzędzi rolniczych i przemysłowych. Na podeście fragmenty koła, urządzenie do umocowywania koła przy składaniu i gotowe koło. Na ścianach dokumenty – świadectwa mistrzowskie. Tego typu warsztaty popularne były do połowy XX wieku. Później zapotrzebowanie na naczynia klepkowe bardzo się zmniejszyło. Zastępowano je tańszymi wyrobami fabrycznymi. Zmierzch kołodziejstwa nastąpił wraz z pojawieniem się kół gumowych.

33. Kowalstwo
Kowal wykonywał narzędzia rzemieślnicze i gospodarcze, takie jak siekiery, topory, tasaki, żelazka, narzędzia rolnicze, np. pługi, brony, kosy oraz detale architektoniczne. Zajmował się podkuwaniem koni, wykonywaniem podków i gwoździ do ich przybijania.
Nad tablicą informacyjną znajduje się żelazny szyld zakładu kowalsko-kołodziejskiego. Na ścianie dokumenty – świadectwa rzemieślnicze, obok wyroby kowalskie: zawiasy, krzyżyk, nożyce i lokówka. Na podeście narzędzia używane przez kowala, m.in. kowadło z końca XVIII wieku, kleszcze służące do rozgrzewania kawałka żelaza w ogniu, młotek ze stemplem z monogramem do znakowania wyrobów. Odciski stempli znajdują się na tablicy. Na płycie opartej o podest przedmioty używane do podkuwania koni: młotki, noże do czyszczenia kopyt, podkowy. W 2. połowie XIX wieku kuźnia funkcjonowała niemal w każdej wsi. Dawniej były to budynki drewniane i kryte strzechą. W zaborze pruskim dla bezpieczeństwa nakazano budować kuźnie ceglane. W Parku Etnograficznym znajduje się kuźnia z kompletnym wyposażeniem.

34. Na jarmarku
Na ścianie na wprost fotografia z początku XX wieku przedstawiająca wiejski jarmark na ziemi chełmińskiej. Na lewej ścianie, od góry: wykaz miar i wag z lat 20. XX wieku, cennik nasion z końca XIX wieku oraz terminarz jarmarków z lat 30. XX wieku. Poniżej miary do zboża z XIX i początku XX wieku. Oprócz tego znajdują się tu wyroby garncarskie, bednarskie, plecionkarskie i inne przedmioty sprzedawane na jarmarkach. Jarmarki odbywały się przeważnie późną wiosną, handlowano wówczas głównie zwierzętami, oraz jesienią, kiedy sprzedawane były przede wszystkim płody rolne. Niektóre jarmarki miały charakter specjalistyczny, sprzedawano na nich wyłącznie zwierzęta lub wyroby rzemiosła. Na tablicy fotografia jarmarku, na którym sprzedawano meble. W gablocie pierniki często sprzedawane na jarmarkach i odpustach.

„Jarmark”, oprawa dźwiękowa R. Kołacki, 2009

35. JAK ŚWIĘTOWANO I W CO WIERZONO
Dawna kultura ludowa była przesiąknięta religijną wrażliwością. Poczucie sacrum obejmowało całe życie. Czynności, normy, zachowania były podporządkowane światopoglądowi, w którym dominowały wartości religijne. Jednak oprócz chrześcijańskiej religijności występowały w nich także silne przekonania magiczne wywodzące się z czasów przedchrześcijańskich. Stąd złączenie tych elementów w jeden wzór kulturowy, realizowany zarówno w świątyni, jak i w domu, podczas oficjalnych nabożeństw i ludowych zwyczajów w rytmie życia kościelnego i pór roku.
Boże Narodzenie
Prezentowane eksponaty związane są ze zwyczajem kolędowania, czyli obchodzenia domów przez kolędników w celu zapewnienia odwiedzanym ludziom szczęścia. Z prawej strony znajdują się maszkary zwierzęce: konie, bocian i baran z początku XX wieku z Kaszub. Są one częścią grupy, w której najważniejsza była tajemnicza postać w słomianym płaszczu. W odwiedzanych domach kolędnicy śpiewali i składali życzenia, za co otrzymywali drobną zapłatę. Obchodzenie domów w przebraniach zwierząt symbolizujących zdrowie, siłę i płodność, to forma obrzędu o genezie przedchrześcijańskiej. Podobne przebrania kolędników spotykane były w XIX i na początku XX wieku na Pomorzu zarówno wśród Polaków, jak i Niemców. W centrum tej części ekspozycji znajdują się dwie szopki kolędnicze z połowy XX wieku. Stanowią one przykład nadania pogańskiemu zwyczajowi sensów chrześcijańskich. W północnej Polsce z szopkami kolędowano od początku adwentu. Wędrujący z szopkami chłopcy lub mężczyźni pokazywali przedstawienia o narodzinach Jezusa, śpiewali kolędy i składali życzenia. Na manekinie znajduje się strój kolędnika z grupy Trzech Króli. Na Kaszubach wędrowali oni z instrumentami muzycznymi, typowymi dla tego regionu: diabelskimi skrzypcami – tu umieszczonymi na manekinie i znajdującym się na stojaku, burczybasem, który wydawał dźwięk na skutek pociągania za polane wodą końskie włosie. Częstym rekwizytem kolędników była gwiazda.

Odsłuch: Kolędy „Zagrzmiała, rujnyła w Betlejem ziemia…”, wyk. W. Stępa; „Tusząc pasterze, że dzień blisko…”, wyk. W. Zabłocka, nagrania z Archiwum Muzeum Etnograficznego w Toruniu

36. Koniec karnawału
Grupy kolędnicze pojawiały się także w ostatnie dni karnawału. Zwyczaj ten, nazywany chodzeniem z kozą najpowszechniejszy był na Kujawach i Pałukach. Przebierano się m.in. za kozy, niedźwiedzia, konia, bociana, a także dziada, baby, Żyda, Cygana, Młodą Parę. Odwiedziny mężczyzn przebranych za zwierzęta symbolizujące siłę, żywotność i płodność, miały pobudzić przyrodę i spowodować szybkie nadejście wiosny. Po zakończeniu pochodów urządzano w karczmie zabawę taneczną, zwaną podkoziołkiem, podczas której dziewczęta kupowały tańce wrzucając monety pod figurkę koziołka wystruganą z drewna. Film pokazuje zwyczaj, zwany chodzeniem z kozą.

Odsłuch: Muzyka towarzysząca zapustnym kolędnikom, wyk. K. Cichocki (akordeon), J. Wesołowski (bęben), nagranie z Archiwum Muzeum Etnograficznego w Toruniu

37. Wielkanoc
Tu prezentowane są narzędzia dźwiękowe, których wiejscy chłopcy używali do robienia hałasu w czwartek poprzedzający Wielkanoc. Z jednej strony miało to związek z kościelnym zwyczajem zastępowania takimi narzędziami dzwonów kościelnych, a czyniono tak na znak żałoby po śmierci Chrystusa. Z drugiej strony wiązało się z wierzeniami, że hałas wygania złe moce. W Niedzielę Wielkanocną rano dźwięk bębna przypominał o obowiązku uczestniczenia w świątecznym nabożeństwie w kościele. Bęben prezentowany na wystawie pochodzi
z XVIII wieku. W gablotce umieszczone są symbole wielkanocne: korona cierniowa, będąca symbolem męki Chrystusa i figurka baranka, czyli symbol Chrystusa zmartwychwstałego, tradycyjnie stawiana na stole podczas śniadania w Wielkanocną Niedzielę. Przedmioty będące dziełami ludowych artystów to butelka z miniaturowymi narzędziami męki oraz powstały
w XIX wieku obraz Chrystus w grobie i rzeźba Chrystus Zmartwychwstały.

38. Przywoływki dyngusowe – plansza po lewej stronie
Wielkanocnym zwyczajem, znanym wyłącznie na Kujawach i Pałukach, były tak zwane przywoływki. Przed Wielkanocą młodzi mężczyźni przygotowywali listę dziewcząt, które miały być wywołane. Obok nazwiska panny wpisywano nazwisko kawalera, który prosił o wywołanie jej i składał za nią okup w wódce lub gotówce. Dla każdej panny układano wierszyk, chwalący jej zalety lub wyśmiewający wady. Rymowanki odczytywano publicznie w Wielką Niedzielę w centralnym miejscu wsi. W Poniedziałek Wielkanocny wywołane dziewczyny polewano wodą. Do dziś zwyczaj zachował się w Szymborzu na Kujawach. Przywoływki były nie tylko zwyczajem matrymonialnym, ale i wychowawczym, gdyż piętnowały naganne cechy.

Ścinanie kani – plansza po prawej
Zwyczajem znanym wyłącznie na Kaszubach był obrzęd ścinania kani, związany najczęściej z wigilią św. Jana. Zwyczaj ten, sięgający czasów przedchrześcijańskich, wiąże się z wierzeniem, że kania, drapieżny ptak, jest symbolem wszelkiego zła, a zobaczenie go lub usłyszenie jego głosu zwiastuje nieszczęście. Na tym przekonaniu opiera się obrzęd – widowisko z ustalonym scenariuszem, w którym uczestniczyli wszyscy mieszkańcy wsi odgrywający przypisane im role. Jego głównym punktem jest ścięcie kani, obwinianej za nieszczęścia, które spotkały ludzi w minionym roku. Zabicie kani miało zapewnić pomyślność i ochronić ludzi przed złem. Często zamiast kani, która była rzadkim ptakiem, ścinano kurę lub wronę, a nieraz jej rolę spełniała pierzasta kukła lub czerwony kwiat. Widowisko kończyło się wspólną zabawą z muzyką i tańcami.

39. Religijność
Dominującym wyznaniem na tych terenach był katolicyzm. Katolicy współegzystowali z mniej licznymi protestantami, menonitami oraz prawosławnymi i wyznawcami judaizmu. W tej części wystawy pokazane są przedmioty kultowe, którymi ludzie otaczali się po to, by modlić się i oddawać pod opiekę świętych patronów. Popularne były wyobrażenia Jezusa, Matki Boskiej i świętych rzeźbione przez ludowych artystów. Malowane obrazy wykonywali rzemieślnicy w ośrodkach kultu, np. w Częstochowie. Od 2. połowy XIX wieku na prowincji dostępne były fabrycznie drukowane obrazy i ceramiczne figurki. W myśl zaleceń Kościoła miały one utrwalać prawidłowe przedstawienia religijne, często będąc kopiami obrazów wielkich mistrzów. Poważaniem cieszyły się tzw. obrazy prawdziwe, np. Chusta św. Weroniki, których sakralność była podkreślana właściwym napisem lub pieczęcią. Coraz więcej drukowano religijnych ksiąg, a zwłaszcza książeczek do nabożeństwa. Książki, zwłaszcza Biblia, pełniły ważną rolę wśród protestantów, głównie pochodzenia niemieckiego.

40. Na mapie zaznaczono miejsca pielgrzymkowe, głównie sanktuaria maryjne oraz tzw. kalwarie, czyli miejsca przybliżające Mękę Chrystusa. Pielgrzymowano w różnych intencjach: odzyskania wiary, wyrażenia próśb, podziękowania za łaski. Podczas utraty niepodległości Polski pielgrzymki utrwalały tożsamość narodową. Z każdym z takich miejsc związany jest wizerunek świętej postaci.

41. Na krańcach wsi, na rozstajach dróg lub w miejscach tajemniczych zdarzeń, czyli tam, gdzie ludzie nieświadomie odczuwali przecinanie się świata nadprzyrodzonego i ziemskiego, czyli sacrum i profanum, stawiano kapliczki lub krzyże. Np. krzyż o podwójnych ramionach, tzw. karawaka i kapliczka ze świętą Rozalią i św. Rochem chroniły od zarazy. Dalej znajdują się przedmioty, które według ludowych wierzeń miały charakter magiczny, np. dzwonek, którego dźwięk odstraszał burzę oraz kropielniczki na wodę święconą używaną jako środek przeciwko wszelkiemu złu.

42. Ważne miejsce w społeczności lokalnej zajmował kościół – na zdjęciu wnętrze kościoła, a obok fisharmonia – instrument używany podczas nabożeństw. Nad nim obraz-relikwiarz
z XVIII wieku z relikwiami świętego Jana Nepomucena. Obok szafa-ołtarzyk Tajemnice Różańca z początku XX wieku, którą jej twórca wykonał zgodnie z nakazem otrzymanym we śnie.

43. W WOLNYM CZASIE
W tradycyjnej kulturze ludowej, poza pracą i świętowaniem, na odpoczynek pozostawało niewiele czasu. Przede wszystkim były to wieczory, które sprzyjały przekazywaniu
z pokolenia na pokolenie ustnych opowieści wierzeniowych. W 2. połowie XIX wieku, pod wpływem zmieniających się stosunków społecznych, człowiek przeznaczał coraz więcej czasu na zajęcia niezwiązane z pracą. Zaczęły powstawać towarzystwa religijne, kulturalne, sportowe, skupiające ludzi o podobnych zainteresowaniach. Prezentowane w tej części wystawy zdjęcia ilustrują sposoby spędzania wolnego czasu. Na fotografiach po prawej stronie pokazani są członkowie stowarzyszeń, których celem było budzenie świadomości społecznej, rozwijanie wiedzy, a także pielęgnowanie wartości narodowych. Od wieku XIX istotną rolę odgrywały katolickie organizacje. W drewnianym pudełku znajduje się odznaka Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży Żeńskiej z lat 30. XX wieku. Na planszy na lewo od drzwi fotografie pokazujące działalność najstarszego polskiego stowarzyszenia sportowego „Sokół”, którego celem było podnoszenie sprawności fizycznej. Sport połączono z wychowaniem patriotycznym i działalnością kulturalną.

44. Zapraszamy do izby, gdzie, tak jak za dawnych czasów, posłuchać można ludowych opowieści. Przez wieki, w kulturach tradycyjnych, wiedzę o świecie przekazywano ustnie, z pokolenia na pokolenie. Zwłaszcza w jesienne i zimowe wieczory opowiadano w domach legendy, baśnie, podania. Było to jedną z niewielu ówczesnych rozrywek.

Odsłuch: „O czarnoksiężniku i trzech dziewicach, Kujawy, XIX wiek

„O stolemach”, Kaszuby, XIX wiek

„Pan Jezus dla św. Piotra zmienia prąd rzeki”, ziemia chełmińska, lata 30. XX wieku

Opowieście ludowe: „O Jasiu, który nie bał się strachu, ziemia chełmińska, lata 30. XX wieku

45. Wolny czas spędzano też na muzykowaniu. Pokazane są tu popularne w 1. połowie XX wieku instrumenty: harmonia guzikowa, mandolina, cytra harfowa i bandoneon. Obok zdjęcia amatorskich zespołów muzycznych i teatralnych.

Odsłuch: „Święta u sztachetów”, mandolina, G. Domański

„Dwa serduszka cztery oczy”, bandoneon, wyk. D. Kubicki

Kujawiak, cytra, wyk. G. Tomaszewski

„Przy dzbanie”, harmonia diatoniczna, wyk. D. Kubicki

46. NOWE HORYZONTY
Wraz z rozwojem cywilizacji ludzie mieli coraz więcej możliwości zdobywania wiadomości o świecie i weryfikowania swych dotychczasowych poglądów. Sprzyjała temu szkoła, która uczyła czytać i poznawać rzeczywistość, na przykład poprzez prasę. Zapraszamy do klasy w wiejskiej szkole. Aranżacja przedstawia klasę z lat 20. i 30. XX wieku. W szafie umieszczono elementy wyposażenia ucznia oraz świadectwa szkolne z końca XIX i początku XX wieku.

47. Służba w wojsku i emigracja
Oknem na świat była również służba wojskowa, najczęściej pełniona daleko od miejsca zamieszkania. Prezentowane przedmioty były kupowane lub wykonywane samodzielnie przed przejściem do rezerwy. Stanowiły pamiątki związane z ważnym, ale i trudnym fragmentem życia. Polacy, przed 1918 rokiem jako obywatele państw zaborczych, odbywali służbę wojskową w obcych armiach – pruskiej i rosyjskiej. Wiedza wyniesiona z wojska miała istotny wpływ na ich dalsze życie. Po powrocie do rodzinnych wsi mieli status osób znających życie, mogących służyć radą. W swoim środowisku zaszczepiali nowe wzorce kulturowe. W gablocie, oprócz przedmiotów pamiątkowych, znajduje się księga ze spisem mężczyzn w wieku poborowym z lat 1859-1920 z jednej ze wsi w Borach Tucholskich. Obok znajduje się plansza związana z emigracją. Wiele nowych idei związanych z gospodarką lub światopoglądem pojawiło się wraz z rosnącą emigracją do obu Ameryk, a także zachodnich rejonów Niemiec. Centralnie umieszczony jest domowy ołtarzyk z początku XX wieku z napisami w języku angielskim, przywieziony przez imigrantów powracających z USA. Obok niego skany listów, dokumentów i fotografii, czyli pamiątek pobytu na emigracji. Emigracja zarobkowa, będąca efektem poszukiwania lepszych warunków życia, masowy charakter przybrała w latach 80. XIX wieku.

48. POSZUKIWANIE PIĘKNA
Ludzi otaczały przedmioty o różnej funkcji: użytkowej, religijnej, obrzędowej. Tworząc je lub kupując, człowiek często zwracał uwagę także na ich estetykę. Ważny był dla niego kolor przedmiotu, ornamentyka na nim występująca, „miły dla oka” kształt. Czynił to kierując się, być może nieuświadomionym, poczuciem piękna, dążąc do ubarwienia bliskiego mu świata. Z czasem, pod wpływem kultury dworskiej i mieszczańskiej, estetyzacja otoczenia stała się na tyle ważna, że zaczęły się pojawiać przedmioty, których jedyną funkcją było ozdabianie przestrzeni.
Estetyka odświętności
Na ścianie po lewej stronie zgromadzone są najcenniejsze zabytki Muzeum z zakresu sztuki ludowej. Są to m.in. drewniany ołtarzyk z początku XX wieku, obraz malowany na blasze „Chrystus Ukrzyżowany” z 2. połowy XIX wieku i kaszubski obraz na szkle, podklejony drzeworytem „Święta Rozalia” z początku XIX w. W gablocie znajdują się m.in. przedmioty pochodzące z Kaszub z 2. połowy XVIII wieku: ceramiczne kafle i kropielnica.

49. Kolejne obiekty, obrazy i rzeźby, ilustrują preferencje estetyczne dawnych mieszkańców wsi. Dominującymi cechami tych dzieł są: tematyka religijna, symetryczna kompozycja, brak proporcji, dekoracyjność i bogata kolorystyka.

50. Większość ludowych twórców pozostawała dawniej anonimowa. Jednak w pamięci ludzi czasem zachowywały się nazwiska najwybitniejszych rzeźbiarzy. W łuku ściany można obejrzeć dzieła czterech z nich, tworzących w 2. połowie XIX i 1. XX wieku.

51. Estetyka codzienności
Właściwe człowiekowi poczucie piękna znajduje odzwierciedlenie w dążeniu do otaczania się przedmiotami uznawanymi za ładne. Dotyczy to nie tylko dzieł sztuki, ale i przedmiotów codziennego użytku, spełniających głównie funkcje praktyczne. Wrażliwość estetyczną odnajdujemy we wszystkich przestrzeniach codziennej rzeczywistości: w krajobrazie – kompozycjach zieleni, wyglądzie domostw, płotów, gołębników, krzyży, kapliczek; w przedmiotach użytkowych – meblach, garnkach, koszach, narzędziach pracy, zabawkach; przedmiotach związanych z kultem religijnym. To przywiązywanie dużej wagi do pięknego wyglądu nawet najzwyklejszych, codziennych przedmiotów użytkowych było ważną cechą kultury ludowej.

52. Style regionalne
Upodobania estetyczne mieszkańców wsi noszą cechy charakterystyczne dla określonych regionów. Niektóre wytworzyły swój styl w pewnych dziedzinach wytwórczości np. w ceramice, zdobnictwie wnętrz, meblarstwie, gdzie indziej wykazują powiązanie ponadregionalne. Wyróżniają się zwłaszcza regiony: Kaszuby i Kujawy. Obiekty na lewej ścianie ilustrują styl kaszubski, dla którego charakterystyczne są motywy roślinne występujące od końca XVIII wieku w hafcie, np. na eksponowanym w gablocie czepcu kobiecym z 1. połowy XIX wieku, a także na ceramice, meblach i obrazach. W sztuce kaszubskiej widać zapożyczenia z różnych stylów artystycznych, wpływy kościelno-klasztorne oraz obce: niemieckie, holenderskie i włoskie. Na ścianie na wprost znajdują się obiekty ilustrujące styl kujawski. W tym regionie charakterystyczne było zdobnictwo wnętrz mieszkalnych: bogato dekorowane meble, np. skrzynie, oraz ozdoby z papieru i słomy. Fotografie na ścianie oraz film pokazują zwyczaj sypania wzorów piaskiem na glinianych podłogach oraz na podwórkach. W ten sposób upiększano otoczenie z okazji świąt.

53. Tu prezentowane są przedmioty, które ilustrują proces przenikania na wieś miejskich kanonów estetycznych, charakterystyczny od lat 20. XX wieku. Wówczas to coraz częściej otaczano się przedmiotami o czysto dekoracyjnym charakterze. Pokazujemy wybór makatek ze scenami rodzajowymi oraz bibelotów.