W Muzeum Etnograficznym w Toruniu od 15 marca do 30 kwietnia 2011 roku będzie prezentowana wystawa czasowa „XIX – wieczna Azja Środkowa w obiektywie Leona Barszczewskiego”. Wystawa przedstawia zdjęcia wykonane podczas jego służbowego pobytu w Samarkandzie w latach 1876 – 1896.

Leon Barszczewski urodził się 20 lutego 1849 roku w Warszawie. Osierocony we wczesnym dzieciństwie został wcielony przez rosyjskie władze oświatowe do szkoły kadetów w Kijowie. To ukierunkowało jego drogę życiową. Pozostał w armii rosyjskiej jako żołnierz zawodowy. W 1876 roku został skierowany do Samarkandy położonej w przyłączonym do Rosji w latach 60. XIX wieku Emiracie Bucharskim.

Samarkanda znana jako jedno z najdłużej zamieszkanych miast świata, powstała w VI wieku p.n.e. Leżąca na Jedwabnym Szlaku – drodze handlowej łączącej Chiny i Europę, od 2. poł. XIV wieku stolica państwa Timura i jego następców była ośrodkiem nauki i sztuki islamskiej (w VIII wieku powstała papiernia, w XV – obserwatorium astronomiczne). W latach 70. XIX w., kiedy przybył tam Barszczewski, podnosiła się z upadku, który nastąpił w XVIII wieku. Jako geodeta wojskowy, na czele pułku, którym dowodził Barszczewski przeprowadził rozpoznanie nowo wcielonych terenów, wytyczał drogi i penetrował pogranicze z Chinami i Afganistanem, opracowywał mapy. Rozpoznał tereny wzdłuż rzek Zerawszan, Fan, Iskander, Jagnob a także Góry Hisarskie, Emirat Buchary, lodowce Pamiru. Odkrył złoża cennych bogactw naturalnych. Podejmował także własne badania archeologiczne i etnograficzne. Odkrył starożytną części Samarkandy i zapoczątkował badania archeologiczne tego miejsca. Podczas wypraw obserwował zamieszkujące te tereny ludy, ich zwyczaje, gospodarkę i życie kulturalne. Prowadził notatki z podróży a także fotografował. Posiadał własny aparat fotograficzny. Klisze wywoływał samodzielnie.

Barszczewski po odrzuceniu konwersji na prawosławie musiał opuścić Samarkandę. Został służbowo przeniesiony do Siedlec. Służbę w wojsku zakończył w 1906 roku. Zmarł tragicznie w roku 1910 w Częstochowie.
Ocenia się, że podczas swoich podróży wykonał ok. 3000 zdjęć, z czego zachowało się ok. 600 sztuk. Są to klisze szklane pieczołowicie przechowane przez rodzinę.
Zdjęcia przedstawiają widoki gór, rzeki, obozowiska koczowników, wsie i ich mieszkańców, sprzęty, naczynia, narzędzia rolnicze, instrumenty muzyczne, urządzenia techniczne oraz wiele innych. Są portrety typów i grup etnicznych, sceny z życia codziennego. Na zdjęciach uwiecznił także niezwykłą architekturę Samarkandy, co jest szczególnie cenne, gdyż miasto pod koniec XIX wieku nawiedziło trzęsienie ziemi.

Prezentowana wystawa to wybór zdjęć z tego zbioru, który jest własnością prywatną Igora Strojeckiego, prawnuka Leona Barszczewskiego. Jest on także autorem koncepcji i wykonawcą projektu. Na wystawę składa się 30 plansz ze zdjęciami oraz osobiste przedmioty Barszczewskiego związane z wyprawami w teren. Niektóre zdjęcia opatrzone są oryginalnymi opisami fotografa. Narracja jest niejako dwutorowa – poprzez zdjęcia, także te z albumów rodzinnych poznajemy koleje losu Leona Barszczewskiego oraz oglądamy świat Tadżyków, Uzbeków, Kirgizów. Zdjęcia te będące niezwykłym dowodem wrażliwości i przenikliwości ich autora pokazują nieznane oblicze XIX-wiecznej Azji. Sam Barszczewski jest jeszcze jednym przykładem losu Polaków rozrzuconych po świecie, którzy mimo tragicznych dziejów własnej Ojczyzny, żyli godnie i pracowali realizując marzenia i dając świadectwo odwagi, światłości umysłu i hartu ducha.

Wykonanie plansz wystawowych sfinansowało Stowarzyszenie „Wspólnota Polska” ze środków Kancelarii Senatu RP.

/opr./Jolanta Jakubowska