Ekspozycja saloniku prof. Marii Znamierowskiej-Prüfferowej została ostatnio wzbogacona o ksiązkę Vilnius, miestas arčiausia širdies. To tłumaczenie na język litewski książki Pani Profesor Wilno miasto sercu najbliższe, wydanej pośmiertnie w 1997 r. przez Towarzystwo Literackie im. Adama Mickiewicza w Białymstoku. Egzemplarz litewski do zbiorów Muzeum podarowała prof. Krystyna Jakowska, redaktor i autorka wstępu polskiego wydania. Książka po litewsku została wydana w roku 2009 przez wydawnictwo „Alma littera” w Wilnie. Tłumaczką jest Viktorija Skliutaitė.

Nie będąc przewodnikiem po Wilnie – książka ma  tytuły rozdziałów „prowadzące” po mieście w sposób uporządkowany, poczawszy od Góry Zamkowej, rzeki Wilenki, przez główne place i dzielnice, kościoły, cerkwie, synagogi żydowskiej, kienessy karaimskiej i meczetu, aż po cmentarze. Nie są to są to jednak opisy tych miejsc, ale wspomnienia autorki z nimi związane, jaki i wrażenia z ostatnich pożegnalnych spacerów.

Po tej – ułożonej topograficznie części książki – natępują rozdziały etnograficzne, będace zwięzłym opisem, niekiedy tylko wyliczeniem obrzędów i obyczajów wieloreligijnej i wielonarodowej społeczności Wilna: katolików, grekokatolików, prawosławnych, staroobrzędowców, ewangelików, baptystów, mariawitów, Żydów, karaimów, muzułmanów. Autorka spożytkowała tu swoją wiedzę o Wilnie, gromadzoną w latach pracy w Muzeum Etnograficznym Uniwersytetu Stefana Batorego.

Końcowa część ksiązki to reporterskie obrazy z najtrudniejszego okresu frontowych walk o Wilno i bombardowań, zwłaszcza w lipcu 1944, kiedy przez Wilno przetoczył się front i wkroczyły wojska radzieckie. Nastrój tego czasu oddają zdania zapisane 11 paźdzernika 1944: Od wczoraj żyjemy z tą myślą o konieczności, być może, opuszczenia Wilna. Zamęt w sercu, w umyśle. (s. 292), oraz z 13 lutego 1945: – Dziś został potwierdzony nasz los – linia Curzona (s. 293). Pierwsze wrażenia z Torunia Maria Znamierowska-Prüfferowa zapisała 22 lipca 1945 r, zamykając je na 1 grudnia roku nastepnego.

Porównanie wydania polskiego i litewskiego uderza odmiennością ilustracji. Wilno… – po polsku zdobią reprodukcje fotografii Bolesławy i Edmunda Zdanowskich z lat trzydziestych. Wilno… – po litewsku zaopatrzone jest w zdjęcia z lat 1943-1944, takiego Wilna jakie widziała i opisywała Pani Profesor, takiego – nad jakim płakała… Autorką fotografii, tak ciekawie dobranych przez wydawcę litewskiego, jest Zofia Urbonavičiŭtė-Subačiuvienė, rodowita Wilnianka, ur. 1915 r., studentka Wydziału Sztuk Pięknych USB, uczennica i asystentka Jana Bułhaka. Po wybuchu II wojny światowej wróciła do Wilna z Paryża. Od 1943 r. zawodowo związana z ochroną zabytków. Najpierw jeszcze pod okupacją  niemiecką, potem już pod władzą radziecką Wilna, wykonała szereg fotografii różnych obiektów architektury. Pracę w Państwowym Insytucie Sztuki w Wilnie utraciła w 1951 r. utrzymując się przez następne lata z pracy poniżej swoich możliwości. Zmarła w biedzie w 1980 r, o jej pracach artystycznych wiadomo niewiele. Negatywy zdjęć z lat 1943-1944 zachowały się w Litewskim Muzeum Narodowym.

Podkreślić należy na końcu, że publikacja ta powstała z inicjatywy litewskiej, pomimo zawartych w niej gorzkich chwilami słów – oceny postaw Litwinów z okresu wojny.

Hanna Muzalewska-Alexandrowicz