Etnoflesz Pokaż wszystkie wpisy

Plica polonica, czyli rzecz o polskim kołtunie

12.11.2008

Dzisiaj praktycznie już nie występuje, ale jeszcze w drugiej połowie XX wieku widywany był na polskiej wsi.
– Ledwo dziecku głowa porosła włosami, zaraz się zwijała w kołtony rozmaite: drobne, grube, pojedyncze, na kształt czapki, podzielone w sznury, gładkie albo też na końcach węzłowate. Takimi słowami opisywał Jędrzej Kitowicz w swym dziele „Opis obyczajów za panowania Augusta III” dawną polską przypadłość związaną z włosami.


Dwie na trzy
Kołtuny, czyli zbite, skłębione włosy, występowały na głowach Europejczyków od dawna. Nieobce były ludziom okresu baroku i oświecenia, występowały na głowach przedstawicieli wszystkich stanów.
Szczególnie powszechne były w naszym kraju (między trzema głowami chłopskimi dwie musiały być kołtonowate – J. Kitowicz).

 
Choroby w kołtunie
Niegdyś rozpowszechnił się w Polsce do tego stopnia, że łacińska nazwa kołtuna brzmi „plica polonica”. Dzisiaj praktycznie już nie występuje, ale jeszcze w drugiej połowie XX wieku widywany był na polskiej wsi.
Kołtuny traktowane były jako wynik zadania choroby przez czarownicę – ciotę. Jednak wierzono też, iż pojawienie się na głowie kołtuna sygnalizuje opuszczanie choroby, głównie gośćca, z ludzkiego organizmu. Ciekawostką jest, iż wierzenia ludu często umiejscawiały w kołtunie aż dziewięć chorób. Aby choroba szybciej wyszła z człowieka i została w skłębionych włosach, należało czasami osłabić organizm chorego. Podawano wówczas właścicielowi kołtuna napar z barwinka.
Kiedy cała choroba zagnieździła się już w kołtunie, można było go obciąć. Należało jednak przestrzegać określonych zasad. Obcinaniem kołtuna zajmował się człowiek nazywany gościarzem, który mógł to uczynić tylko w odpowiednim czasie – zazwyczaj o poranku w Wielką Sobotę.
Czynności tej nie wolno było wykonywać nożyczkami. Gościarz musiał upalić włosy rozżarzonym żelazem, ponieważ po niewłaściwym pozbyciu się kołtuna, choroby zamieszkujące w sklejonych włosach, mogły powtórnie zaatakować człowieka.

Do końca życia
Jednak o kołtun także dbano. Pragmatyczne myślenie nakazywało bowiem zachowanie kołtuna i pielęgnowanie go.
Dość często starano się o jak najlepsze skołtunienie i dlatego też polewano zbite włosy różnymi lepkimi specyfikami. Ostateczne uformowanie kołtuna miało powodować ustąpienie wszelkich dolegliwości.
Dochodziło także do tego, iż ludzie bardziej lękliwi, w obawie przed zachorowaniem po obcięciu kołtuna, nie pozbywali się go, aż do swojej śmierci.
 
Jakub Kopczyńsk