Mecenas i artyści.
Kolekcja Sztuki ludowej i nieprofesjonalnej Bolesława i Liny Nawrockich

Unikalny, nie tylko w skali kraju, zbiór sztuki ludowej i nieprofesjonalnej, można oglądać od 15 listopada na wystawieMecenas i artyści. Kolekcja sztuki ludowej Bolesława i Liny Nawrockich,  zorganizowanej w Muzeum Etnograficznym w Toruniu.
Wysoką rangę ekspozycji, przedstawiającej po raz pierwszy tak kompleksowo i wszechstronnie kolekcję Bolesław i Liny Nawrockich, zwierającą wiele pereł sztuki ludowej i nieprofesjonalnej, potwierdza objęcie jej honorowym patronatem przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego prof. Małgorzatę Omilanowską.

 

M. Wiśnios i B. Nawrocki, Rataje, 1987

 

Głównym twórcą kolekcji był Bolesław Nawrocki (1924-2008) z Warszawy, prawnik, muzyk, muzykolog, mecenas sztuki. Jego działania wpierała wspierała żona  Lina Carminati-Nawrocka, z pochodzenia Francuska.   
Kolekcja powstawała od połowy lat 60. XX w. do początku XXI w. Liczy blisko 4000 prac około 100 artystów. Dominują w niej rzeźby w drewnie (ok. 3000). W jej skład wchodzą też obrazy (ok. 1000), wykonane w różnych technikach – na płótnie, płycie pilśniowej, papierze, na szkle.
Wystawa przedstawia tę kolekcję – historię jej powstawania, postać kolekcjonera oraz twórców i ich dzieła. Na ekspozycji pokazano 775 prac 46 twórców, wybranych w sposób reprezentatywny, najlepiej oddający charakter kolekcji i różnorodne osobowości artystów.
Autorami prac są zarówno sztandarowe postacie dla polskiej sztuki ludowej i nieprofesjonalnej m.in. – z zakresu rzeźby – Wojciech Oleksy, Władysław Chajec, Stanisław Hołda, Jan Lamęcki, Stanisław Majewski, Stanisław Mika, Józef Pilat, Józef Sobota, Helena Szczypawka-Ptaszyńska, z dziedziny malarstwa – Maria Wnęk, Dorota Lampart, Katarzyna Gawłowa, Helena Berlewi, Marianna Wiśnios, Ryszard Kosek, Krzysztof Okoń. Prezentowane są także prace artystów mniej znanych, jak Józef Grucela, Franciszek Lenart, Andrzej Radzik, Filomena Robakowska, Zygmunt Skrętowicz, Andrzej Siek czy Jan Wojtarowicz.

 

M. Wnęk Nowy Sącz, 1976

 

Twórcy Ci wywodzili się z różnych środowisk, żyli w różnych okresach, prezentowali różny poziom artystyczny. Zainteresowanie kolekcjonera wzbudzali spontanicznością i szczerością sztuki, którą tworzyli. Była ona dla nich dla nich często formą azylu, nadawała sens ich życiu, kompensowała ich troski , ułomności psychiczne czy fizyczne, odrzucenie społeczne, zaspakajała niezrealizowane pragnienia z młodości. Każdy z nich stworzył swój własny, oryginalny, niepowtarzalny i łatwo rozpoznawalny styl wypowiedzi artystycznej czy to w rzeźbie czy w malarstwie.  Część z nich tematyką lub formą swojej wypowiedzi bliska była sztuce ludowej. Inni, również wywodzący się ze środowiska wiejskiego i mentalnie z nim związani, tworzyli sztukę odrębną, indywidualną, wykraczającą poza kanony w nim funkcjonujące, nie znajdującą często uznania najbliższego otoczenia. Twórczość wielu z nich sytuuje się w kręgu sztuki art brut.

W. Oleksy, Paszyn, 1972

Dzieła prezentowane na wystawie pochodzą zarówno z części  kolekcji zakupionej przez Muzeum w latach 2006-2010 i ze zbiorów pozostających w posiadaniu Liny i Maryi Nawrockich.
Bolesław Nawrocki wrażliwość na sztukę i zainteresowania kolekcjonerskie wyniósł z domu rodzinnego. Był synem znanego malarza Bolesława Antoniego Nawrockiego (1877-1946), również kolekcjonera malarstwa europejskiego. W jego domu były między innymi obrazy Van Dycka, Tycjana, Murilla, Bruegla i wielu innych.  Początki pasji kolekcjonerskiej Bolesława Nawrockiego związane były z chęcią odtworzenia kolekcji malarstwa ojca, zaginionej w czasie II wojny światowej. Możliwość poszukiwania jej dały mu studia w Paryżu. Dzieł tych nie odnalazł. Udało mu się za to stworzyć własną kolekcję malarstwa profesjonalnego, w skład której weszły obrazy znajomych ojca pochodzenia polskiego z kręgu École de Paris – m.in. Leopolda Gottlieba, Louisa Marcoussisa, Alicji Halickiej, Władysława Jahla, Eugeniusza Zaka, Józefa Pankiewicza , a szczególnie bogaty zbiór prac Meli Muter.
Zainteresowanie się sztuką ludową i nieprofesjonalną miało związek po części z jego pracą zawodową. Wieloletnie studia zagraniczne, zakończone doktoratem na Uniwersytecie Paryskim, pozwoliły mu zajmować znaczące stanowiska, związane z jego specjalizacją dotyczącą ochrony praw autorskich, między innymi w UNESCO w Paryżu (1961-1966) i w Światowej Organizacji Ochrony Własności Intelektualnej w Genewie (1972-1974). Był też (1966-1969) dyrektorem generalnym ZAIKS-u. Pracując w Genewie zajął się problemem ochrony praw autorskich artystów nieprofesjonalnych, zwłaszcza osób z zaburzeniami psychicznymi.
Zwiedzając ziemię sądecką, w drugiej połowie lat 60., zauważył, że kwestia ta dotyczy również żyjących tam i tworzących artystów ludowych. Byli to przeważnie ludzie prości i niewykształceni, żyjący w trudnych warunkach, nie zdający sobie sprawy z wartości rynkowej swoich prac. Nawrocki dostrzegł nie tylko piękno ich sztuki, ale też konieczność objęcia ich twórczości ochroną prawną. Wtedy zrodziła się u niego idea kolekcjonowania tego typu sztuki. Z Sądecczyzny pochodzą również pierwsze nabytki do kolekcji jak np. rzeźby odkrytego przez Nawrockiego, Wojciecha Oleksego z Paszyna.

 

J. Grucela, Piwniczna, 1972

J. Grucela z żoną, Piwniczna, 1975

W centrum zainteresowań kolekcjonera zawsze był człowiek – twórca i jego dzieło, integralnie związane z biografią autora. Za każdym razem dokumentował wizyty u artystów – fotografował, nagrywał z nimi wywiady. Przechowywał korespondencję. Dbał o rodowód kolekcji, na bieżąco tworząc kroniki ze swoich wyjazdów. Archiwalia te, zwłaszcza bogaty zbiór fotografii, stanowią obecnie doskonały materiał ilustracyjny, zaprezentowany w większości po raz pierwszy na wystawie i w towarzyszącej jej publikacji, oddający ideę kolekcjonowania Bolesława Nawrockiego.
Państwo Nawroccy nie tylko nabywali dzieła do kolekcji, ale również uczestniczyli w życiu artystów, pomagali im w rozwiązywaniu problemów prawnych i bytowych. Wspierali materialnie. Efektem tych kontaktów były przyjaźnie na całe życie.
W latach 70. Bolesław Nawrocki podjął prekursorskie w Polsce działania zmierzające do objęcia ochroną prawną twórczości artystów ludowych i nieprofesjonalnych. Problemem tym zajmował się również jako członek rady naukowej w Stowarzyszeniu Twórców Ludowych w Lublinie.
Od początku promował w kraju i zagranicą, twórczość artystów, których prace kolekcjonował. Zorganizował wystawy z własnych zbiorów w Genewie, Lozannie, Crans sur Sierre w Szwajcarii, Herentals w Belgii. W 1990 roku dzięki jego inicjatywie w Państwowym Muzeum Etnograficznym w Warszawie odbyła się ekspozycja Portrety Twórców Ludowych i nieprofesjonalnych z kolekcji Bolesława i Liny Nawrockich.

 

M. Wnęk i B. Nawrocki Olszanka, 1976

 

Kolekcjonowanie twórczości ludowej i nieprofesjonalnej, jej popularyzacja oraz ochrona prawna były wielką pasją Bolesława Nawrockiego. Poświęcił się jej do końca życia, angażując zarówno niemałe finanse jak i każdą wolną chwilę. W 2008 roku jego dokonania kolekcjonerskie zostały docenione przyznaniem mu Nagrody Honorowej Hetmana Kolekcjonerów Polskich im. Jerzego Dunina-Borkowskiego.

Wystawa i towarzysząca jej publikacja Mecenas i artyści. Kolekcja sztuki ludowej i nieprofesjonalnej Bolesława i Liny Nawrockichwprowadza nas w świat pod wieloma względami niezwykły. Zgromadzone tu w tak dużej liczbie rzeźby i obrazy, bardzo zróżnicowane tematycznie i formalnie, dostarczają bogactwa przeżyć estetycznych. Pozwalają też docenić ogrom przedsięwzięcia państwa Nawrockich i wartość ich kolekcji dla kultury narodowej.

L. Nawrocka,wernisaż wystawy Mecenas i artyści…,
15.11.2014, fot. B.Olszewska

 

Kolekcjonerska pasja, wspomaganego solidarnie przez żonę, Bolesława Nawrockiego, zdominowała jego życie. Dzięki niej możemy się dziś spotkać się z równie niezwykłymi pasjami artystycznymi twórców ludowych i nieprofesjonalnych, samorodnych talentów, ludzi, którzy poprzez sztukę spełniali swoje marzenia, którzy sztuką wyrażali wiarę, radość, poczucie życiowej misji, ale też smutek, ból i udrękę, którzy rzeźbiąc lub malując „mówili” nam to, czego często nie potrafili przekazać słowem. Ta emocjonalność przepełniająca kolekcję Nawrockich, wzmacnia jej humanistyczne przesłanie i walory dydaktyczne, podnosi wydatnie jej wartość jako świadectwa określonej części polskiej kultury.                                                        
 

Bożena Olszewska

 

Scenariusz wystawy i komisariat: Bożena Olszewska
Oprawa plastyczna: Iwona Liegmann
Wystawa objętą Honorowym Patronatem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego prof. dr hab. Małgorzaty Omilanowskiej
Dofinansowana ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego i Samorządu Województwa Kujawsko-Pomorskiego
Zdjęcia z archiwum B. i L. Nawrockich,
Z wystawy Mecenas i artyści…, fot. B. Górka i B. Olszewska