Droga do Niepodległej w sztuce ludowej i nieprofesjonalnej

(na przykładzie zbiorów Muzeum Etnograficznego w Toruniu)

Tematyka historyczna-patriotyczna jest bogato ilustrowana w zbiorach sztuki Muzeum Etnograficznego w Toruniu. W twórczości artystów ludowych i nieprofesjonalnych znajdujemy odzwierciedlenie wielu wydarzeń związanych z naszą walką o niepodległość w poprzednich stuleciach, w tym również tych, odnoszących się bezpośrednio do odzyskania wolności przez Polskę po latach zaborów. Przypadająca w tym roku setna rocznica tego wydarzenia i ogólnopolskie jej świętowanie, stwarza świetną okazję do zaprezentowania dzieł znajdujących się w Muzeum, będących świadectwem przywiązania do idei niepodległościowych.

W kolekcji muzealnej jest 30 prac, tematycznie nawiązujących do tego momentu w dziejach naszej Ojczyzny. Przedstawiają one zarówno postacie polskich patriotów, mających swój udział w odzyskaniu niepodległości, jak i stoczone wówczas bitwy czy potyczki. Ich autorami są artyści tworzący po II wojnie światowej. Dzieła te odzwierciedlają łatwo rozpoznawalny, charakterystyczny dla nich, indywidualny styl, w większości inspirowany konwencją ludową. Wykonane są w różnych technikach. Największą grupę prac stanowią rzeźby w drewnie. Mniej licznie jest reprezentowana rzeźba ceramiczna, malarstwo sztalugowe i na szkle. Większość z tych dzieł została pozyskana do zbiorów dzięki trzem konkursom zorganizowanym przez toruńskie muzeum – Wielcy Polacy, ich życie i dzieła w rzeźbie ludowej (1973 rok), Ziemia bliska sercu (1988 rok) i Dwieście lat walki o niepodległość (1994 rok; z okazji dwusetnej rocznicy insurekcji kościuszkowskiej). W kolekcji jest też kilka prac powstałych spontanicznie poza konkursami, z inicjatywy artystów, którzy czuli potrzebę zamanifestowania swojego patriotyzmu w czasach, kiedy Święto 11 listopada zostało wykreślone z kalendarza przez władzę komunistyczną.

Bohaterowie

Wiodącym tematem tych artystycznych przedstawień jest kultowa postać Marszałka Józefa Piłsudskiego, architekta naszej niepodległości. W pracach artystów nieprofesjonalnych w czasach PRL-u pojawiała się ona marginalnie, większą popularność zyskała dopiero w III Rzeczpospolitej, kiedy przywrócono Marszałkowi należyte miejsce w naszej historii. Świadczy o tym liczba prac poświęconych Piłsudskiemu, zgłoszonych na konkurs w 1994 roku. W prezentowanych pracach Naczelnik jak przystało na wodza, jest przedstawiany zazwyczaj na koniu, z szablą w ręku lub u boku, w szarym mundurze i czapce maciejówce. Czasami z buławą – symbolem władzy i przywództwa. Charakterystyczną, zaznaczaną cechą jego fizjonomii są długie sumiaste wąsy. Niewątpliwie na taki sposób obrazowania Marszałka inspirujący wpływ miała funkcjonująca ikonografia – bardzo liczne obrazy i ich reprodukcje znanych polskich malarzy (jak chociażby Wojciecha Kossaka, Juliana Fałata, Jacka Malczewskiego, Mieczysława Mackiewicza, Henryka Uziembło, Leopolda Gottlieba), a także zdjęcia, karty pocztowe, medaliony, pomniki itp. Wzorce te w połączeniu z własnymi wyobrażeniami i przemyśleniami artystów zaowocowały interesującymi dziełami niosącymi czytelny przekaz. Powstały prace przedstawiające Marszałka zarówno w ujęciach portretowych (np. rzeźby Tadeusza Żaka, Alojzego Stawowego, płaskorzeźba Stanisława Majewskiego, obraz Marka Świetlika), jak również w scenach batalistycznych (rzeźba Tadeusza Żaka), czy w sytuacjach bardziej statycznych (np. rzeźby ceramiczne Władysławy Prucnal Piłsudski wypatruje wroga i Stefana Fusa Piłsudski z Lisem Kulą). Dzieła te są zróżnicowane pod względem formy i sposobu prezentacji tematu. Niektóre cechuje duży realizm. Przykładem jest rzeźba Jana Wójtowicza przedstawiająca Marszałka siedzącego na swojej kasztance, która – poprzez osadzenie na postumencie – swoją konwencją zbliżona jest do pomnika. Inne, zgodnie z ludową estetyką, charakteryzuje duży schematyzm i lapidarność – jak rzeźby Szczepana Muchy, Alojzego Stawowego, Tadeusza Żaka czy rzeźba ceramiczna Stanisławy Matelskiej.

Szczególnie interesujące są realizacje niosące dodatkowy przekaz poprzez zastosowanie przez artystów odpowiedniej symboliki, paraleli czy alegorii. Do takich należy rzeźba Zdzisława Słoniny Piłsudski walczy z czerwonym smokiem, gloryfikująca zasługi bohatera w pokonaniu Rosji poprzez wyraźne nawiązania do utrwalonych w ikonografii wizerunków św. Michała Archanioła toczącego walkę z szatanem przedstawianym w postaci smoka. Symboliczny charakter ma też obraz Marianny Razik zatytułowany Wielcy bohaterowie z Piłsudskim, z ks. Skorupką i z Kościuszką spowitymi szatą Matki Boskiej dzierżącej w rękach tarczę i miecz.

Drugą najczęściej przedstawianą postacią w twórczości nieprofesjonalnej, uznawaną za jednego z ojców naszej niepodległości, jest Wincenty Witos. Jego osoba będąca symbolem chłopa-patrioty, szczególnie była popularna i cieszyła się dużą estymą wśród artystów wywodzących się ze środowiska wiejskiego. Świadczy o tym liczba – 15 prac, zgłoszonych na konkurs Wielcy Polacy ich życie i dzieła…. w 1974 roku (cześć z nich wzbogaciła toruńskie zbiory). Temat ten znalazł odzwierciedlenie tylko w rzeźbie. Zazwyczaj przedstawienia Witosa – pełne dostojeństwa i powagi – przyjmują formę słupowatych figur, przypominających ludowe świątki lub płaskorzeźb z jego schematycznym portretem.

W kolekcji znajduje się też kilka dzieł poświęconych bohaterskiemu księdzu Ignacemu Skorupce. Należą do nich: wspomniany już obraz Marianny Razik, rzeźba Romana Śledzia oraz obraz na szkle Pawła Lazara Cud na Wisłą. Ostatnia z tych prac nawiązuje do przedstawień znanych ze sztuki profesjonalnej, głównie obrazów Jerzego Kossaka, w których ksiądz trzymający krzyż w ręku jest postacią centralną sceny bitewnej.

Ważną osobą, która na trwałe wpisała się w historię Torunia jest generał Józef Haller, dowódca legionów polskich, twórca Błękitnej Armii, uczestnik Bitwy Warszawskiej i wielu innych walk. W dniu 18 stycznia 1920 jego oddziały przyniosły wolność grodowi Kopernika. Wkład generała w powrót Torunia do Polski został doceniony przyznaniem mu rok później tytułu honorowego obywatela miasta. Obraz Powrót Torunia do Macierzy toruńskiego artysty Wiktora Chrzanowskiego przedstawiający wjazd Hallera na czele polskiego wojska do miasta po odzyskaniu niepodległości i owacyjne powitanie generała przez torunian, w sposób niezwykle malarski oddaje ducha tego historycznego wydarzenia.

Wśród przedstawianych przez artystów bohaterów znalazły się także postacie, które codziennymi zmaganiami walczyły o zachowanie naszej niepodległości, często znane i kultywowane lokalnie. Na Pomorzu takimi propagatorami polskości byli Kaszubi – Antoni Abraham działacz społeczny i pisarz ludowy oraz ppłk ksiądz Józef Wyrcza legendarny kapelan i działacz niepodległościowy, ale też uczestnik wojny polsko-bolszewickiej. Pierwszy został zaprezentowany w obrazie Haliny Krajnik-Kostki utrzymanym w konwencji kaszubskiego malarstwa na szkle. Drugiego upamiętnia monumentalna rzeźba Józefa Chełmowskiego opatrzona autorskim komentarzem artysty.

Wydarzenia

W kolekcji muzealnej znajduje się kilka interesujących prac o charakterze scenicznym, z określoną fabułą. Znalazło tu ilustrację wydarzenie, o dużym symbolicznym znaczeniu dla walki o wolną Polskę – wejście na arenę działań wojennych formacji powołanej przez Józefa Piłsudskiego, zalążka późniejszych Legionów Polskich. Jest ono tematem obrazu  na szkle Władysława Walczaka-Banieckiego Wymarsz I Kadrowej z Krakowa – sierpień 1914.

Pozostałe dzieła z tej grypy odnoszą się do stoczonych bitew – zarówno tych kluczowych dla odzyskania niepodległości, jak Bitwa Warszawska (13-15 sierpnia 1920) oraz tych mniej znanych. Cud na Wisłą stał się tematem dwóch obrazów na szkle o takim właśnie tytule – autorstwa Pawła Lazara i Janiny Jarosz. Bardzo sugestywne, pełne symbolicznych odniesień jest zwłaszcza przedstawienie bitwy na obrazie Jarosz, ze sceną szarży wojska polskiego pod wodzą Marszałka na bolszewików. Duży wpływ na ekspresyjność dzieła i niekonwencjonalne ujęcie tematu ma jego stylistyka charakterystyczna dla podhalańskiego malarstwa na szkle. Do tej samej bitwy nawiązuje też płaskorzeźba Bronisława Bednarza Zmartwychwstanie Polski, bardzo lapidarna w treści i z wyraźnymi odniesien iami do symboliki religijnej, widocznej zwłaszcza w scenie z Chrystusem podnoszącym z kolan kobietę w koronie i w kajdanach na rękach, uosabiającą Polskę.

Artyści w swoich pracach przywoływali też pamięć o bitwach i zbrojnych potyczkach, które miały miejsce w ich małych ojczyznach. Przykładem jest płaskorzeźba Bitwa pod Cycowem (16 sierpnia 1920 r.) Bolesława Parasiona z Wólki Cycowskiej, przedstawiająca jedną z ważniejszych i zwycięskich walk kawalerii polskiej na lubelszczyźnie czy płaskorzeźba Romana Miklaszewskiego z Sierpca Harcerze broniący mostu na Wiśle w 1920 r. w Płocku.

Prezentowane prace niezależnie od subiektywnych wyobrażeń ich autorów, indywidualnych artystycznych rozwiązań i stosowanych technik, dowodzą, że w czasach współczesnych, pamięć o wydarzeniach i postaciach, które były istotne w naszym dążeniu do Niepodległości, jest wciąż żywa i wzbudza wiele emocji. Jednocześnie, dzieła te wpisując się w upowszechnianie i utrwalanie tradycji  niepodległościowych, mogą wpływać na kształtowanie się nasz   ej tożsamości narodowej, zwłaszcza wśród młodego pokolenia Polaków.

Tekst i wybór obiektów: Bożena Olszewska
Fotografie: Marian Kosicki

Literatura

Bitwa pod Cycowem, http://narodowaleczna.blogspot.com/2014/08/bitwa-pod-cycowem-16viii1920-r.html, (23.10. 2018).
Bitwa Warszawska 1920, https://dzieje.pl/aktualnosci/bitwa-warszawska-1920, (23.10. 2018).
Błachowski A., Wielcy Polacy, ich życie i dzieła w rzeźbie ludowej. Ogólnopolska wystawa pokonkursowa, Muzeum Etnograficzne w Toruniu, Toruń 1975.
Droga do Polski. Walka o niepodległość w wyobraźni i pamięci twórców ludowych. Wystawa ze zbiorów Muzeum Etnograficznego w Toruniu. Listopad 1998 – maj 1999, Muzeum Etnograficzne w Toruniu, Toruń [1998].
Gmitruk J., Wincenty Witos – współtwórca Niepodległej, Muzeum Niepodległości w Warszawie, Warszawa 2017.
Józef Piłsudski w chwale, https://dzieje.pl/artykuly-historyczne/kult-pilsudskiego (23.10.2018).
Milewska W., Piłsudski w sztuce. O niektórych portretach i karykaturach Józefa Piłsudskiego, http://akcentpismo.pl/spis-tresci-numeru-42017/waclawa-milewska-pilsudski-w-sztuce-o-niektorych-portretach-i-karykaturach-jozefa-pilsudskiego/, (23.10. 2018).
Pniewski Wł., Antoni Abraham (1869 – 1923),Wielki patrjota z ludu kaszubskiego, Warszawa 1936, za: https://pl.wikisource.org/wiki/ Antoni_Abraham_(1869- 1923)._Wielki _patrjota_z_ludu kaszubskiego, (23.10. 2018).
Wysocki W. J., Józef Piłsudski w malarstwie i grafice, „Niepodległość i Pamięć”, t.20, Nr1(21), 2005, s.131-141.
Zieliński P., Ksiądz Józef Wrycza. Niezwykłe przypadki krewkiego kapłana, https://naszahistoria.pl/ksiadz-jozef-wrycza-niezwykle-przypadki-krewkiego-kaplana/ar/11460367, (23.10.2018).