Według zakorzenionego w świadomości ludowej przekonania służba w wojsku jest takim momentem w życiu młodego chłopaka, w którym przekracza on próg dorosłości i staje się mężczyzną. Dawniej – a czasem i obecnie – dopiero po odbyciu służby wojskowej mogli chłopcy myśleć o ślubie i założeniu rodziny. Zdarzało się, że o tych chłopakach, którzy w wojsku nigdy nie byli, wyrażano się pogardliwie jako o osobach nie do końca ukształtowanych. Biorąc to pod uwagę, etnologowie mówią o służbie wojskowej jako o obrzędzie przejścia, według którego w symboliczny sposób wyraża się i podkreśla zmiana statusu społecznego, czyli przejście z grupy chłopców do grupy mężczyzn.

Na ten wojskowy obrzęd przejścia składają się dwie płaszczyzny – oficjalna i nieoficjalna. Pierwsza część to pobór, przysięga oraz sama służba, nieustanne szkolenie, zdobywanie wojskowych umiejętności i poszczególnych stopni. Te „rytuały” wojskowe znane są w każdej armii świata. Już nawet w drużynie wojów Mieszka I znane były rytualne formy przyjmowania do drużyny, a w średniowieczu rozwinął się cały szczególny ceremoniał pasowania na rycerza.

Poza tym oficjalnym życiem w wojsku przez wiele lat rozwijał się drugi, podziemny nurt życia, który można nazwać subkulturą żołnierską. W zależności od długości odbywanej służby żołnierze dzielili się na różne grupy. Każda z nich miała swoiste symbole, znaki, nazwy, a nawet język, który można nazwać gwarą żołnierską. Wytworzone były specyficzne rytuały, które umożliwiały symboliczne przejście z jednej grupy do drugiej. Zjawisko to występowało w różnych okresach historycznych i dopiero ostatnio przeprowadzone reformy w wojsku zmniejszają jego znaczenie.

Dawniej juz odejście do wojska – pobór – odbywał się w formie obrzędowych zachowań, popartych często dramaturgią wydarzeń. Jak opisywano przed stu laty, już na trzy dni przed odejściem do wojska rekruci nic nie robili, tylko chodzili po krewnych i po znajomych. W ostatni wieczór organizowali całonocne tańce, zakrapiane alkoholem. Rano odbywały się pożegnania, w których uczestniczyły całe wioski. Rekruci wyznaczali miejsce, gdzie wszyscy się spotykali. Formował się pochód z muzykantami, który szedł aż do granic wsi. Wtedy żegnali się wszyscy jeszcze raz. Interesująco przedstawia się historia opowiadana na wsi kurpiowskiej z czasów zaborów o przebiegu opuszczania przez rekrutów rodzinnej wsi i udawania się do carskiego wojska na służbę trwającą 25 lat. Rekruci robili wtedy krzyż z drewna, taki sam jak cmentarny i wbijali go na końcu miejscowości. Do tego krzyża w dzień odjazdu odprowadzała ich cała wioska. Był to ich symboliczny pogrzeb. Rzadko bowiem zdarzało się, żeby po 25 latach ktoś wracał w stare pielesze. Jeżeli jednak wracał, to traktowano go z prawdziwymi honorami. Podobne zaszczyty w kulturze ludowej przysługują tym wszystkim, którzy – chociaż symbolicznie – przekroczyli granice życia i śmierci, jak gdyby wrócili z zaświatów.

Analizy etnologów pokazują, że służba w wojsku jest często nadal postrzegana symbolicznie jako „połączenie” z zaświatami. Zarówno sami żołnierze, jak i ich rodziny, wyposażają wojsko, oczywiście nieświadomie, we wszystkie atrybuty zaświatów: jest ono „w miarę hermetycznie zamknięte, dostać się tam mogą jedynie wybrańcy, zasady obowiązujące tam są bliżej nieznane cywilom, te znane zaś wydają się być zorganizowane na „opak” w stosunku do zasad ze świata cywilów”. Dlatego też wszystkie ważne momenty w wojsku – zaświatach, związane ze zmianą wewnętrznego statusu, muszą odbywać się w  zrytualizowany sposób.

Bardzo dużą wagę przywiązuje się do przysięgi wojskowej. Jest to bardzo uroczysty moment zarówno dla samego żołnierza, jak i duma dla rodziców i narzeczonych (nawet dla tych, którym było trudno pogodzić się z utratą ukochanego). Najbliżsi współuczestniczą we wspólnocie świętującej uroczysty moment, gdy młodzi chłopcy stają się pełnoprawnymi żołnierzami, przynajmniej w mniemaniu rodziny, a więc gdy robią pierwszy krok ku temu, aby z chłopaka stać się mężczyzną. W ten sposób zaczyna się długi obrzęd przejścia.

W tym kontekście najważniejszy był i jest moment opuszczania jednostki. Przez wiele lat po II wojnie światowej był on określany głównie poprzez nieformalną część wojskowej subkultury. Noszenie chusty było i jest nadal swoistym znakiem, który informuje resztę społeczeństwa, że ktoś jest rezerwistą i wraca z „zaświatów” do normalnego życia. Dlatego przysługują mu inne prawa, które pozwalają w tym momencie przekraczać ogólnodozwolone normy zachowań. Jednak także we wcześniejszch latach powrót z wojska był jednym z ważniejszych momentów w życiu „dorosłego” już człowieka, jego rodziny, a nawet całej społeczności, do której powracał.

Muzeum Etnograficzne gromadzi  m.in. pamiątki żołnierskie, a efektem  badań subkultury wojskowej była prezentowano w 1997 r. wystawa „Pamiątka z wojska. Opowieść o życiu prawdziwego mężczyzny”.
 

Hubert Czachowski